Przed XVII w. władzę państwowe nie prowadziły polityki gospodarczej, nie powstały też rozwinięte doktryny ekonomiczne. Dopiero pod koniec XVI w. pojawił się system poglądów ekonomiczno – politycznych, który zaczęto określać z czasem Merkantylizmem (wł. merkante – kupiec) – nazwa ta została wprowadzona przez Adama Smitha, szkockiego ekonomistę i filozofa.
Wczesny merkantylizm oznaczał przede wszystkim dążenie do ograniczenia importu. Kwestia ta odnosiła się głównie do artykułów luksusowych. Merkantyliści uważali bowiem, iż fundamentem bogactwa państwa jest handel o dodatnim bilansie – przewaga eksportu nad importem. Źródło takich przekonań tkwiło jeszcze w średniowiecznej praktyce rządzenia – monarchowie gromadzili rezerwy finansowe, niezbędne do prowadzenia skutecznej polityki.
Natomiast w rozwiniętej teorii merkantylizmu, dobrobyt mieszkańców oraz siłę państwa łączono bezpośrednio z rozwojem przemysłu. To właśnie z nim wiązano nadzieje na samowystarczalność gospodarczą kraju. Poza tym merkantyliści zwracali szczególną uwagę na zagadnienia demograficzne oraz społeczne. Głosili wprost proporcjonalną zależność potęgi ekonomicznej kraju od jego potencjału ludnościowego.
Twierdzili przy tym, iż zwiększenie dobrobytu zależy od udziału wszystkich grup społeczeństwa w pracy oraz od nawyków konsumpcyjnych ludności. Stąd też wzięły się różnorodne rozporządzenia władz państwowych – zakaz emigracji oraz wspieranie napływu ludności, popieranie przyrostu naturalnego, przymusowa praca więźniów, nakazy kupowania towarów krajowych czy też poparcie dla polityki kolonialnej.
Według merkantylistów, w toku zmagań poszczególnych państw sukces mogą odnieść tylko te, którym uda się zgromadzić największe rezerwy kruszców szlachetnych oraz tym, które przejmą kontrolę nad największą częścią naturalnych bogactw. Celom tym miały służyć przede wszystkim – armia oraz sprawne państwo.
Merkantylizm najsilniejszy wpływ wywarł na elity siedemnastowiecznej Francji oraz Anglii. W pierwszym z tych państw, jednym z najwybitniejszych przedstawicieli merkantylizmu był minister króla Ludwika XIV – Jean Baptiste Colbert.
Jednak niemal w całej Europie władcy i ich ministrowie stosowali w praktyce rozmaite elementy merkantylistycznej polityki. W krajach Europy Środkowo – Wschodniej zasady merkantylizmu wpisane zostały w programy modernizacji państwa połączonej z rozbudową potęgi militarnej – Szwecja, Prusy oraz Rosja.