Twórcą potęgi Szwecji w XVII w. był Gustaw II Adolf. Ten wybitnie wykształcony wódz i reformator armii był królem Szwecji w latach 1611 – 1632. W okresie swojego panowania oparł się przede wszystkim na szlachcie, która ówcześnie popierał większość reform monarchy oraz na mieszczaństwie i wojsku. Zanim jeszcze w roku 1630 zaangażował się w wojnę trzydziestoletnia, prowadził skutecznie wojny z Danią, Rosją oraz Polską.
Etap Szwedzki wojny trzydziestoletniej przypadał na lata 1630 – 1635. W pierwszym roku Szwecja przystąpiła do sojuszu anty cesarskiego, do którego należały wówczas Francja, Anglia, Brandenburgia oraz Niderlandy. Strona szwedzka stanęła na czele tego obozu już w roku 1631.
6 lipca w roku 1630 nastąpiło lądowanie wojsk Gustawa II Adolfa w Peenemunde pod Szczecinem. Armia szwedzka rozpoczęła operacje wojenne na obszarach od Bałtyku po Czechy, Bawarię oraz Austrię.
Monarcha szwedzki w pierwszej kolejności błyskawicznie zajął Pomorze Zachodnie. W swoich planach Gustaw dążył do opanowania całego południowego wybrzeża Bałtyku. Istnieją również teorie, iż król Szwecji chciał na gruzach Rzeczy stworzyć imperium protestanckie. Istotną rolę w tej kwestii odegrała strona francuska – namówcie Gustawa Adolfa na zawarcie tymczasowego rozejmu z Polską, a następnie skierowanie wszystkich sił przeciwko Habsburgom w Niemczech. Z czasem Gustaw Adolf stał się jedną z najważniejszych postaci w całej Europie.
Pomimo wielu sukcesów militarnych, rok 1632 okazał się niepomyślny dla obozu protestanckiego. Wówczas bowiem Albrecht Wallenstein – jedna z najwybitniejszych postaci w obozie Ligi Katolickiej, zajął dolną Saksonie. Wkrótce również miało dojść do starcia między dwoma największymi dowódcami wojny trzydziestoletniej – po stronie protestantów stanął wówczas Gustaw II Adolf, a katolików reprezentował Albrecht Wallenstein.
Do bitwy doszło ostatecznie pod Lutzen (położone na południowy zachód od Lipska, Niemcy) 16 listopada w roku 1632. Siły dowodzone przez Gustawa Adolfa miały liczyć wówczas 12 tysięcy piechoty, około 6 tysięcy kawalerii oraz 60 dział. Natomiast Albrecht Wallenstein pod swoim dowództwem miał mieć 13 tysięcy piechoty, 9 tysięcy kawalerii oraz 24 działa.
Bitwa rozpoczęła się pomyślnie dla strony obozu protestanckiego – atakiem oskrzydlającym na siły Ligi Katolickiej. Pomimo, iż z początku wojska cesarskie stopniowo ustępowały Szwedom pola, to kolejne posiłki włączające się do walki spychały siły Gustawa zadając im przy tym znaczące straty.
W wyniku jednego z kontruderzeń Wallensteina, sam króla Szwecji ruszył z odsieczą. Wówczas to w toku walki Gustaw został trafiony przypadkową kulą w pierś. Po odjechaniu na tyły spadł z konia i zmarł. Na początku nie zauważono w ogóle śmierci monarchy, a siły Szwedzkie powoli zaczęły ustępować nieprzyjacielowi.
Prawdopodobnie bitwa zakończyłaby się klęską Szwedzką, gdyby nie książę Bernard Weimarski. To właśnie on wykorzystując śmierć króla, zagrzał oddziały do dalszej walki. Ostatecznie ataki Bernarda doprowadziły do odwrotu wojsk cesarskich.
Pomimo, iż teoretycznie starcie zakończyło się zwycięstwem strony szwedzkiej, to śmierć króla oraz olbrzymie poniesione starty zmusiły Szwecje do wycofania się z wojny. Cesarstwo wraz z Ligą Katolicką po swojej stronie miało około 5 tysięcy osób zabitych i rannych. Natomiast Szwecja odnotował około 3,5 tysiąca zabitych oraz około 1600 rannych lub zaginionych.