Patriotyzm i nacjonalizm są zjawiskami ogniskującymi się wokół wspólnej wartości, jaką jest w nich obydwu naród bądź ojczyzna. Patriotyzmem możemy nazwać postawę umiłowania i czci wobec własnej ojczyzny, natomiast nacjonalizm to światopogląd bądź ideologia, która na pierwszym miejscu stawia naród jako wartość najważniejszą w życiu obywateli, łączy się z poczuciem solidarności i jedności z jednym, konkretnym narodem, który uznaje się za lepszy od pozostałych.
Jak zatem łatwo stwierdzić, nie są to pojęcia tożsame, ale posiadają szereg wspólnych elementów. Można zaryzykować stwierdzenie, że patriotyzm jest bazą, fundamentem dla nacjonalizmu. Wspólne dla obu zjawisk są: miłość do narodu, ojczyzny, poczucie jedności i wspólnoty z narodem (które występuje jednocześnie ze świadomością odrębności własnej ojczyzny od pozostałych), identyfikacja z konkretną ojczyzną, wreszcie szacunek względem języka, tradycji, kultury, historii czy obyczajów narodowych oraz pragnienie zapewnienia i utrzymania ciągłości bytu narodu.
Natomiast chcąc zestawić ze sobą te dwa pojęcia należy również wskazać na szereg cech różniących je. W pierwszej kolejności warto zauważyć, iż odmienne w przypadku patriotyzmu i nacjonalizmu jest postrzeganie innych narodów. Obie postawy cechują się istnieniem świadomości odmienności własnego narodu od innych tego typu wspólnot, jednak patriotyzm nie łączy się z postawą pogardy czy umniejszania wartości innych społeczeństw, z kolei w nacjonalizmie widzimy rodzaj wywyższenia własnego narodu przy jednoczesnym pomniejszeniu czy czasem wręcz zdeprecjonowaniu wartości innych państw. Zdarza się, że nacjonalizm (w zależności od jego formy) jest bezgranicznym i bezrefleksyjnym uwielbieniem własnego narodu przy jednoczesnej pogardzie dla innych narodów. Nacjonalizm może przerodzić się czasem w szowinizm bądź rasizm. Nacjonalizm nie sytuuje się jako postawa tolerancyjna, otwarta na osiągnięcia innych państw.
Druga kwestia różniąca te pojęcia dotyczy samej natury zjawisk – patriotyzm jest pewnego rodzaju odczuciem, postawą emocjonalną, ze sfery uczuciowej, z kolei nacjonalizm jest formą bardziej złożoną – biorącą za podstawę sferę odczuć obywateli, jednak tworzącą pewien system, ideologię czy prąd narodowo-społeczny. Na tym nie kończą się rozbieżności. Kolejna wiąże się z innym postrzeganiem narodu – dla nacjonalistów naród to pewnego rodzaju zwarta wspólnota obywateli, zbiór ludzi, którzy zajmują określone miejsce w hierarchii społecznej i spełniają wyznaczone role w społeczeństwie, a także reprezentują interes narodowy na arenie międzynarodowej. Natomiast w przypadku patriotyzmu naród tworzy suma jednostek, które utożsamiają się z tą ojczyzną.
Ostatnim punktem różniącym, na który warto zwrócić uwagę jest problem odnoszenia się do wartości uniwersalnych – patriotyzm jako postawa bardziej otwarta, tolerancyjna nie wyklucza współistnienia wartości uniwersalnych, ogólnoludzkich i wartości narodowych, z kolei nacjonalizm ustanawia pewną hierarchię wartości, zakłada, iż wartości narodowe mają pierwszeństwo przed ogólnoludzkimi.