Ustrój polityczny w Polsce rozwijał się w sposób wyraźnie odbiegający od krajów Europy Zachodniej, gdzie w czasie renesansu powstawały bardzo silne monarchie (tzw. monarchie absolutne). Rozwój monarchii stanowej w Polsce doprowadził bowiem do nadmiernego wzrostu rangi i przywilejów stanu szlacheckiego (co było możliwe w związku ze słabością mieszczaństwa i wsparciem duchowieństwa) – okres ten możemy nazwać demokracją szlachecką (pojęcie to powstało jednak znacznie później – w XIX wieku). W Polsce trwał on właściwie od XV wieku (od uzyskanych w 1454 r. przywilejów cerekwickich) do czasów rozbiorów w wieku XVIII.
Demokracja szlachecka w Polsce - charakterystyka
Charakterystyczne cechy demokracji szlacheckiej:
- bardzo ograniczona rola monarchy na rzecz szlachty, obradującej na sejmach i sejmikach,
- zajmowanie przez szlachtę zdecydowanej większości w urzędach państwowych,
- słabość polskiej armii, która opierała się prawie wyłącznie o tzw. „pospolite ruszenie” wśród szlachty,
- wsparcie szlachty przez Kościół; bardzo istotna rola Kościoła w państwie.
Skutkiem rozwoju demokracji szlacheckiej było nadmierne osłabienie centralnej władzy państwa, które uczyniło Polskę krajem podatnym na wpływy zewnętrzne, a następnie na upadek kraju pod koniec XVIII wieku.
Demokracja szlachecka w Polsce - wady i zalety
Mimo negatywnych skutków, do których ostatecznie doprowadził rozwój demokracji szlacheckiej w Polsce, trzeba zaznaczyć, że miała ona również ważne cechy pozytywne. Były to m.in.:
- w pewien sposób rozwijała idee równości (nawet jeśli dotyczyło to dość ograniczonej liczebnie grupy społecznej), ponieważ postulowała wartości i równości całej szlachty (nie tylko najbogatszych),
- rozwinęła elekcyjny wybór króla, który docelowo miał prowadzić do wyboru osoby najbardziej predysponowanej do sprawowania władzy (w rzeczywistości to rozwiązanie się niestety nie zawsze sprawdzało, a wybór króla stawał się często efektem gry politycznej możnych rodów),
Jeśli chodzi o wady demokracji szlacheckiej, to doprowadziła ona do tego, że władzę w państwie często sprawowali obcokrajowcy lub inne osoby, które stanowisko króla traktowały jako drogę do własnych korzyści, bez refleksji na temat siły i dobra kraju oraz jego mieszkańców. Co więcej, władzę w państwie w rzeczywitości sprawowała magnateria, która mogła kupować poparcie drobnej szlachty - często kierowano się własnym interesem i możliwością zysku.