Św. Stanisław urodził się ok. 1030 r. w Szczepanowie koło Bochni (ziemia krakowska). Pochodził z możnego rodu Turzynów – najprawdopodobniej cała wioska należała do jego rodziny. Przypuszcza się, że studia odbył – zgodnie z ówczesnym zwyczajem – za granicą, w szkole katedralnej w Leodium (Liege w Belgii) lub w Paryżu.
Święcenia kapłańskie otrzymał ok. roku 1060. Następnie został mianowany przez biskupa krakowskiego, Lamberta Stułę, kanonikiem katedry. Przyjmuje się, że był założycielem Rocznika Krakowskiego, czyli kroniki katedralnej, w której notował ważniejsze wydarzenia z życia diecezji. W 1070 r., po śmierci Lamberta, został ordynariuszem.
O działalności duszpasterskiej św. Stanisława wiadomo jednak nie wiele. Faktem jest, że w swojej rodzinnej wiosce wystawił kościół drewniany pod wezwaniem św. Marii Magdaleny, który istniał do XVIII wieku. Dla biskupstwa nabył także wieś Piotrawin na prawym brzegu Wisły. Niemniej za jego największą zasługę uważa się wyjednanie u papieża Grzegorza VII wskrzeszenia metropolii gnieźnieńskiej, dzięki czemu wygasły roszczenia metropolii magdeburskiej do władzy nad diecezjami polskimi.
Św. Stanisław cieszył się w kraj ogromnym autorytetem, niemniej król Bolesław Śmiały zdecydował się targnąć na życie biskupa. Motywy, które nim kierowały, pozostają nieznane. Według kronikarza Wincentego Kadłubka przyczyną zamachu był fakt, że Stanisław jako jedyny miał odwagę upomnieć króla, a następnie rzucił na niego klątwę, , przez co nie tylko wykluczył go z Kościoła, ale także zwolnił od posłuszeństwa poddanych. To wydarzenie rozwścieczyło Bolesława tak bardzo, że 11 kwietnia 1079 roku udał się na Skałkę i w czasie Mszy świętej zabił biskupa uderzeniem w głowę (potwierdzają to badania archeologiczne). Potem nakazał ciało Stanisława poćwiartować. Powszechnie znana jest legenda o cudownym zrośnięciu się porąbanych kości. Straszliwy czyn królewski wzbudził w całym kraju takie oburzenie, że Bolesław Śmiały musiał schronić się na Węgrzech i już nigdy nie powrócił do Polski.
Duchowni pochowali szczątki biskupa Stanisława w kościele św. Michała na Skałce. W 1088 roku dokonano przeniesienia relikwii do katedry krakowskiej.
Kanonizacji Stanisława dokonał 8 września 1253 roku w kościele św. Franciszka z Asyżu papież Innocenty IV. Dopiero na następny rok biskup Prandota wyznaczył uroczystość podniesienia relikwii Stanisława i ogłoszenia jego kanonizacji w Polsce. Uroczystość odbyła się 8 maja 1254 roku, stąd liturgiczne wspomnienie św. Stanisława obchodzone jest w naszym kraju właśnie w tym dniu. Natomiast w Kościele powszechnym przypada na 11 kwietnia, czyli dzień męczeńskiej śmierci.
W ikonografii św. Stanisław przedstawiany jest w stroju pontyfikalnym z pastorałem. Do jego atrybutów należą: miecz oraz palma męczeńska. Bywa ukazywany z orłem – godłem Polski.
Patronat
Św. Stanisław jest głównym patronem Polski oraz archidiecezji gdańskiej, gnieźnieńskiej, krakowskiej, poznańskiej i warszawskiej, a także diecezji: lubelskiej, płockiej, sandomierskiej i tarnowskiej. Jan Paweł II nazwał go również „patronem chrześcijańskiego ładu moralnego”.