Modlitwa za żywych i zmarłych jest jednym z uczynków miłosierdzia względem duszy. Chrześcijanin powinien zatem wstawiać się w swojej modlitwie za tych, którzy odeszli. O tej praktyce mówi już Stary Testament: Gdyby bowiem nie był przekonany, że ci zabici zmartwychwstaną, to modlitwa za zmarłych byłaby czymś zbędnym i niedorzecznym (2 Mch 12, 45).
Modlitwa ta jest prośbą o uwolnienie dusz zmarłych z czyśćca i wyzwolenie ich od wszystkich grzechów oraz kar. Innymi słowy, ma przyspieszyć wejście dusz czyśćcowych do Królestwa Bożego. Nie może jednak pomóc tym, którzy na sądzie szczegółowym zostali potępieni i przebywają w piekle. Niemniej człowiek nie posiada wiedzy o dalszych losach zmarłych, dlatego powinien swoją modlitwę kierować w intencji wszystkich, którzy odeszli.
Słuszna jest także modlitwa za zmarłych, którzy nie żyją już wśród nas od dawna, bowiem Bóg i Jego miłosierdzie nie są ograniczeni czasem upływającym na ziemi.
Oprócz prywatnej modlitwy za zmarłych, moc wstawienniczą mają również modlitwy publiczne. Stąd tzw. zamawianie Mszy Św. w intencji zmarłych, praktykowane szczególnie w rocznicę ich śmierci. Ilość zamówionych Mszy zależy od bliskich osoby, która odeszła.
Wśród modlitw publicznych znane są także Msze gregoriańskie, które polegają na odprawieniu trzydziestu Mszy św. przez kolejne trzydzieści dni. Panuje przekonanie, że po ostatniej z nich, zmarły zostaje wprowadzony do Królestwa Bożego. Praktyka ta sięga korzeniami VI wieku, kiedy to papież Grzegorz Wielki polecił odprawiać przez 30 dni msze za zmarłego mnicha benedyktyńskiego. Trzydziestego dnia zakonnik miał się pojawić św. Grzegorzowi i podziękować, gdyż odprawione msze wyjednały mu wybawienie z czyśćca.
Dniem pamięci o zmarłych i szczególnie intensywnej modlitwy w ich intencji jest 2 listopada, czyli Dzień Zaduszny. Ponadto przez cały listopad w Kościele katolickim są odprawiane tzw. „wypominki”. Polegają one na odczytywaniu przez kapłana imion i nazwisk osób nieżyjących. Wówczas wszyscy zgromadzeni zanoszą za nich modlitwy. Tradycja ta sięga X w. Można wyróżnić „wypominki” jednorazowe, oktawalne (odczytywane przez osiem dni od dnia Wszystkich Świętych) , półroczne i roczne (odczytywane przez cały rok przed Mszą św. w niedzielę).
Poza tym modlitwa za zmarłych jest stale obecna w liturgii Kościoła, który podczas każdej Mszy św. modli się słowami: Pamiętaj także o naszych zmarłych braciach i siostrach i o wszystkich, którzy odeszli już z tego świata. Dopuść ich do oglądania Twojej światłości (fragment modlitwy eucharystycznej).
Najbardziej znaną modlitwą za zmarłych w Kościele rzymskokatolickim jest Wieczny odpoczynek. Towarzyszy ona obrzędom pogrzebowym.
Wieczny Odpoczynek
Wieczny odpoczynek racz im dać, Panie,
a światłość wiekuista niechaj im świeci.
Niech odpoczywają w pokoju.
Amen.