wszechwładzy.
Danse macabre
Motyw danse macabre jest mocno sprzężony ze sztuką umierania. Danse macabre, czyli taniec śmierci, to przerażający sposób ukazywania radosnej, rozochoconej kostuchy, która hula pośród ludzi. Nikt nie może jej odmówić, każdy musi przyjąć zaproszenie do wspólnego tańca. To przerażające, nieco groteskowe przedstawienie pojawiało się głównie w sztukach plastycznych, lecz przenikało także do literatury.
Wszechobecność śmierci, niemożność jej uniknięcia, marność ziemskich dóbr wobec jej potęgi i rozczarowanie małością życia i jego przemijalnością – to właśnie najważniejsze aspekty średniowiecznego tańca śmierci.
Stabat Mater Dolorosa
Motyw Stabat Mater Dolorosa to jeden z najważniejszych średniowiecznych motywów maryjnych. Nazwa ta wywodzi się z sekwencji, którą napisał Jacopone da Todi i oznaczaja: „stała Matka boleściwa (pod krzyżem)”. W średniowieczu bardzo mocno akcentowano człowieczeństwo Jezusa (franciszkanizm) oraz Matki Bożej. Jej cierpienie w trakcie męki Chrystusa starano się przedstawiać w sposób realistyczny, zbliżony do ludzkiej percepcji. Służyło to jego lepszemu uzmysłowieniu człowiekowi, miało napełnić go empatią.
Szczególnym przykładem motywu Stabat Mater Dolorosa jest „Lament Śwętokrzyski” – dzieło ukazujące ludzką stronę Matki Bożej, uwzględniając jej słabość, ból i rozpacz.
Motyw deesis
Motyw deesis ściśle wiąże się z pośrednictwem, wstawiennictwem i modlitwą. Jego ikonograficzne przedstawienie ukazuje Chrystusa na tronie, obok którego stoją Maryja i św. Jan Chrzciciel. W rozszerzonych obrazach – tzw. wielkich deesis – pojawiają się także inni święci oraz aniołowie. Znajdują się oni obok Boga, by orędować u Niego w sprawach ludzkich, pośredniczyć w modlitwie.
Najbardziej znanym ukazaniem motywu deesis w polskiej sztuce jest „Bogurodzica” – arcydzieło średniowiecznej poezji. Znajduje się w niej fragment błagalny, zawierający prośbę do Matki Bożej i św. Jana Chrzciciela, by zwrócili się do Boga w imieniu ludzkości.
Motyw ascetyczny: odrzucenia świata doczesnego, porzucenia dotychczasowego życia
Asceza była w średniowieczu jedną z najważniejszych dróg, jakimi można było dotrzeć do Boga i osiągnąć zbawienie. Wielu świętych rezygnowało ze swoich dóbr i postanawiało skoncentrować się na modlitwach i rozmyślaniu o Ojcu. Przyjmując pokorną postawę, często żyli z tego, co otrzymali od ludzi dobrej woli. Głęboko wierzyli w to, że dzięki takim wyrzeczeniom wrota do Nieba staną dla nich otworem. Wielokrotnie sam Bóg interweniował i pokazywał im, że obrana przez nich droga jest właściwa.
Przykładem ascezy w średniowiecznej twórczości jest „Legenda o świętym Aleksym”. Tytułowy bohater pochodził z wysoko sytuowanej rodziny, lecz porzucił cały swój majątek i nazwisko rodowe, postanawiając skupić się na poszukiwaniu Boga. Jego postawa była tak heroiczna, że kiedy umierał, Stwórca dał sygnał ludziom, że umiera ktoś wyjątkowy, przed kim otwarte są Niebiosa.
Podsumowanie
Najistotniejsze motywy i pojęcia występujące w średniowiecznej sztuce stanowiły odpowiedź na trudną rzeczywistość tamtych czasów. Ich zadaniem było przekazywanie ludziom fundamentalnych prawd wiary i ułatwianie im funkcjonowania w ówczesnym świecie. Były one niezwykle popularne, ponieważ koncentrowały się na tematyce bardzo znaczącej w średniowieczu. Niemal wszyscy bali się w tych czasach śmierci i chcieli osiągnąć zbawienie. Ludność była bardzo religijna, przeżywała tajemnice wiary w niemal teatralny sposób, co często znajdowało odzwierciedlenie w średniowiecznych misteriach.
Motywy, o których mowa, stanowiły próbę uporządkowania i obłaskawienia świata – oferowały człowiekowi szansę na spełnienie pragnień i ukojenie lęków; przecież nawet taniec śmierci pokazywał, iż czeka ona wszystkich, niezależnie od stanu posiadania i pozycji społecznej. Skoro więc wszyscy są wobec niej równi, to każdy ma również szansę na zbawienie.