W Młodej Polsce na nowo odżyło pytanie o rolę artysty w dziejach narodu. Młodopolscy artyści chcieli tworzyć literaturę zaangażowaną społecznie, która będzie odpowiadała na aktualne potrzeby społeczeństwa. Widać to wyraźnie na przykładzie twórczości Stanisława Wyspiańskiego, wybitnego krakowskiego dramaturga i poety, który stworzył dramat narodowy pod tytułem „Wesele”. Wyspiański interesował się motywem poety jako narodowego wieszcza i przewodnika narodu w trudnych czasach. Jego twórczość jest dialogiem z ideami głoszonymi przez najsłynniejszych poetów epoki romantyzmu – Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego. Wyspiański rozwijał i podważał romantyczne koncepcje, prezentując własną interpretację dziejów Polski i przyczyn słabości polskiego społeczeństwa.
Rozprawa z narodowymi mitami w „Weselu”
Pierwowzorem zabawy weselnej z dramatu Wyspiańskiego jest autentyczne wesele, które odbyło się po ślubie poety Lucjana Rydla i chłopki Jadwigi Mikołajczykówny, i zgromadziło przedstawicieli wielu grup społecznych. Dramat Wyspiańskiego prezentuje złożony portret polskiego społeczeństwa, osłabionego przez podziały i brak własnego państwa. Wyspiański dekonstruuje mit chłopstwa jako wielkiej siły mogącej odmienić los narodu. Chłopi byli idealizowani przez młodopolskich artystów i mieszczan. Ocierająca się niekiedy o śmieszność fascynacja kulturą ludową to tzw. chłopomania. Polscy inteligenci wierzyli w tzw. mit racławicki, zgodnie z którym chłop do bojownik o wolność narodu. Przekonanie to związane jest z wydarzeniami z czasów insurekcji kościuszkowskiej. W bitwie pod Racławicami brali udział chłopi uzbrojeni w kosy, tzw. kosynierzy. Wyspiański dekonstruuje ten mit, uwypuklając powierzchowność młodopolskiej chłopomanii. Jednemu z gości weselnych ukazuje się duch Jakuba Szeli, przywódcy powstania chłopskiego, które było wymierzone w polską szlachtę. Poeta pokazuje w ten sposób, że ludność wiejska wcale nie była głęboko zaangażowana w działalność patriotyczną. Wielokrotnie za to zwracała się przeciw rodakom z wyższych warstw społecznych. Wiara inteligentów w mity na temat chłopstwa pokazuje, że świadomość historyczna elit jest bardzo niska. Ostatnia scena dramatu przedstawiająca tzw. chocholi taniec symbolizuje bierność całego społeczeństwa w obliczu kryzysów. Weselnicy tracą kolejną szansę na odzyskanie niepodległości, powierzając zaczarowany złoty róg nieodpowiedzialnej osobie.
Rozprawa z narodowymi mitami w „Przedwiośniu” Stefana Żeromskiego
Jednym z bohaterów powieści Żeromskiego jest Seweryn Baryka, emigrant i patriota, który opowiada synowi o Polsce. Jego powieść przedstawia wyidealizowany obraz polskiego państwa i społeczeństwa lat 20. XX wieku. Baryka twierdzi np. że w Polsce budowane są domy ze szkła, a przedstawiciele wszystkich grup społecznych żyją w dostatku. Ta nierealna wizja ma skłonić młodego chłopaka do przyjazdu do Polski. Tworząc mit szklanych domów, Żeromski pokazuje sposób myślenia emigranta, który tęskni za ojczyzną. Przebywający na obczyźnie Polacy idealizowali Polskę w swojej wyobraźni, ponieważ odczuwali tęsknotę za rodzinnymi stronami i czasami swojego dzieciństwa.