Geneza
Książka była w czasach Diderota tak kontrowersyjna, iż nie doczekała się za jego życia wersji drukowanej. Była czytana jedynie w rękopisie. Drukiem ukazała się dopiero w 1796 roku.
Czas i miejsce akcji
Powiastka rozgrywa się w czasach współczesnych Diderotowi, czyli w drugiej połowie osiemnastego wieku. Można tak wnioskować z przedstawienia ówczesnych realiów życia i mentalności oraz na podstawie wspomnianego w tekście trzęsienia ziemi w Lizbonie.
Pan i Kubuś podróżują po Francji. Nie jest jednak ważne skąd wyruszyli, ani dokąd zdążają. W tekście padają pojedyncze nazwy miejscowości, pozostają one jednak bez większego wpływu na treść opisywanych wydarzeń.
Motywy
Podróż
Podróż jest motywem przewodnim w książce. Wszystko, co się dzieje i o czym dowiaduje się czytelnik ma z nią związek. Sytuacje występujące w powiastce, bądź to zdarzają się podczas niej (np. kradzież konia, sakiewki i zegarka), bądź też podróż staje się pretekstem do podejmowania kolejnych opowiadań z ich przeszłości.
Przeznaczenie
Fatalizm oznacza nieuchronność w życiu człowieka pewnych faktów, których nie jest on w stanie zmienić. Jeśli coś zostało zapisane w górze, to z całą pewnością przydarzy się człowiekowi. Od fatum zależy także szczęście bądź nieszczęście. Przedstawicielem tego kierunku myślenia jest Kubuś, o czym wielokrotnie daje wyraz w powieści.
Bohaterowie
Kubuś Fatalista
Kubuś to człowiek zaradny życiowo, pogodny, bardzo rozmowny i inteligentny. Wierzy w fatum – przeznaczenie zapisane w górze, którego żadną miarą człowiek nie może od siebie oddalić.
W młodości nie miał najlepszej reputacji. Był kochliwy i miał romans z dwiema mężatkami. Jego życie było pełne przygód, między innymi uczestniczył w bitwach, był nawet ranny. O jego rodzinie wiemy, że pochodziła ze wsi, Kubuś miał kilkoro rodzeństwa, w tym brata Jana, który był karmelitą bosym i pomagał Kubusiowi i jego rodzinie.
Pan
Przedstawiciel francuskiej arystokracji. Najczęściej nic nie robi, jest leniwy, dużo śpi. Jest uzależniony od zaradności Kubusia, bez którego by zginął. Większość majątku utracił za sprawą swojej ukochanej, która o oszukała. Został także zdradzony przez swojego przyjaciela, którego pod koniec książki zabija z zemsty.