Kubuś Fatalista i jego pan - streszczenie

Powieść ma formę dialogu między Kubusiem a jego panem. W historii brak jest chronologii wydarzeń. Nie wiadomo też, w jaki sposób Kubuś trafił na służbę do swojego pana. Nie ma też żadnej informacji skąd wyruszyli, jaki jest cel ich podróży lub dokąd zdążają. Kwestie te nie są ważne, gdyż w powiastce chodzi o przedstawienie pewnego filozoficznego modelu myślenia.

Obaj mężczyźni są w drodze. Kubuś rozpoczyna snucie swojej filozofii – życiem rządzi fatum. Filozofię tę przejął on od swojego kapitana, który mawiał, iż wszystko jest zapisane w górze. Kwestię tę tytułowy bohater powtarza w całej powiastce wielokrotnie.

Kubuś wraz ze swoim panem pobłądzili w drodze. Pan był bardzo zły. Po źle spędzonej nocy z samego rana mężczyźni ruszają dalej, a Kubuś na prośbę Pana, podejmuje przerwaną historię swoich zalotów. Kubuś został ranny w kolano w pewnej bitwie, w której brał udział. Wraz z innymi rannymi został przewieziony do szpitala, gdzie go opatrzono. Jego historię przerywa jednak spotkany człowiek, który wtrąca się do rozmowy. Mówi, iż jest chirurgiem. Wiezie on ze sobą młodą kobietę, którą na oczach Kubusia strąca z konia. Kubuś pomaga kobiecie wstać. Chirurg wraz z kobietą odjeżdżają, a Kubuś powraca do przerwanej historii.

Zatem Kubuś jechał wraz z innymi rannymi na wozie. Rana bardzo mu dokuczała. Krzyczał z bólu. Krew płynęła ciurkiem. Wóz zatrzymał się przed jakąś chatą i posadzono go na ziemi. Jakaś młoda kobieta podała mu wody. Gdy miano go już wkładać na wóz, Kubuś począł prosić kobietę, by pozwoliła mu zostać i tu dokonać żywota. Stracił przytomność. Gdy się ocknął leżał w niewielkiej izbie otoczony opieką dwojga ludzi: kobiety i mężczyzny.

Na nocleg Kubuś i pan zatrzymali się w gospodzie. Zjedli bardzo lichą kolację. Wszystko w gospodzie wyglądało jakoś podejrzanie. Za ścianą gościło kilku rzezimieszków, którzy zachowywali się dość głośno. W końcu postanowili zadrwić z Kubusia i jego Pana i nakazali zanieść im talerz z kośćmi pozostałymi po ich kolacji. Kubuś jednak wyskoczył do nich z pistoletami, zabrał im ubrania, kazał iść spać i zamknął w pokoju na klucz, by już nie mogli więcej zakłócać wędrowcom spokoju.

Mężczyźni ruszyli w dalszą drogę z samego rana. Pan chciał opuścić gospodę czym prędzej. Kubuś jednak nie jechał zbyt szybko, choć twierdził, że chce zyskać na czasie. Na pytanie Pana o tak dziwne zachowanie, Kubuś odpowiedział:

„nie wiedząc, co jest napisane w górze, człowiek nie wie, ani czego chce, ani co czyni; idąc za swym urojeniem, które mieni rozumem, albo za swym rozumem, który jest często jeno niebezpiecznym urojeniem wychodzącym czasem na dobre, czasem na złe”.

Według Kubusia człowiek będzie szczęśliwy lub nieszczęśliwy w zależności od tego, co zapisano na jego temat w górze. Swojego losu nie można bowiem uniknąć.

Kubuś ponowie powraca do opowieści o swoich amorach. Kubusiowi był potrzebny chirurg. W końcu zeszło się ich trzech. Radzili, jaką metodę obrać, a żeby było im łatwiej dyskutować popijali. Nic nie uradzili, tylko - pijani - posnęli. W końcu Kubusiem zajął się jeden z przybyłych chirurgów.
Opowieść przerwał upadek Pana, który spadł z konia. Pan boleśnie zranił się w kolano i dzięki temu, był świadom jak wielkiego bólu musiał doświadczyć jego sługa.

Kubuś zaczyna rozwodzić się nad słowem ból. Mówi, że:

słowo ból jest samo w sobie bez treści i zaczyna coś znaczyć dopiero wówczas, gdy przywodzi na pamięć wrażenie, któregośmy sami doznali”.

Kubuś ponownie powraca do historii swojej rany. Otóż nocą był świadkiem rozmowy swoich gospodarzy, którzy rozprawiali o kosztach, jakie będą musieli ponieść w związku z jego chorobą.