Geneza
„Faust” jest powszechnie uważany za największe dzieło Goethego. Utwór powstawał na przestrzeni kilkudziesięciu lat (1773-1832). Pierwsza część dramatu ukazała się drukiem w 1808 roku, druga dopiero po śmierci autora – w 1833 roku.
U podstaw powstania dramatu leży fascynacja Goethego postacią autentycznego, średniowiecznego alchemika – Johanna Fausta. Prawdziwy Faust miał być znanym astrologiem, parającym się czarną magią. Według legendy, mag słynął z umiejętności wywoływania duchów (m. in. Heleny Trojańskiej), przypisywano mu także konszachty z ciemnymi mocami. Tajemnicza śmierć alchemika (został zamordowany w karczmie) wzmogła plotki o podpisaniu cyrografu z diabłem. Barwna postać stała się inspiracją dla muzyków, malarzy i poetów (m. in. dla angielskiego dramaturga Christophera Marlowe'a, który w 1588 roku wystawił sztukę pt. „Tragiczne dzieje doktora Fausta”).
Goethe wykorzystał podanie o magiku, by w uniwersalny sposób ukazać ciągłe dążenie człowieka do poznania prawdy, kształcenia się i zgłębiania tajemnic świata. Tytułowy Faust nie jest postacią skrajnie negatywną, ale tragiczną. Jako uosobienie ludzkiego trudu (aniołowie: „Kto wiecznie dążąc trudzi się, tego wybawić możem”), w finale zamiast potępienia uzyskuje wybaczenie i zostaje zbawiony. Współcześni Goethemu nie zrozumieli w pełni idei „Fausta”. Popularnością cieszyła się pierwsza (bardziej zrozumiała czytelnikom) część dramatu. Drugą doceniono wiele lat po śmierci poety.
Dramat Goethego z pewnością przyczynił się do spopularyzowania historii samego Fausta. Do postaci alchemika nawiązywali muzycy (m. in. Hector Berlioz – „Potępienie Fausta”) i literaci (Tomasz Mann – „Doktor Faustus”, pośrednio – Adam Mickiewicz w „Pani Twardowskiej” i Michaił Bułhakow w „Mistrzu i Małgorzacie”).
Czas i miejsce akji
Czas akcji utworu nie jest ściśle sprecyzowany. Możemy założyć, że pierwsza część dramatu rozgrywa się w czasach średniowiecznych. Faust mieszka w niewielkim, niemieckim miasteczku. Większość wydarzeń pierwszej połowy utworu odbywa się w pracowni doktora, domu Małgorzaty, mieszkaniu i ogrodzie Marty. Dzięki sztuczkom Mefistofelesa doktor bierze udział w Nocy Walpurgii, odwiedza karczmę Auerbacha w Lipsku i nawiedza chatkę wiedźmy. Finał pierwszej części utworu rozgrywa się w więzieniu, w którym umieszczono Małgorzatę.
Druga część dramatu czasowo obejmuje kilka tysięcy lat. Faust i Mefisto wspierają działania anonimowego cesarza. Na krótko powracają do słynnej pracowni doktora (należącej już do jego ucznia – Wagnera). Następnie przenoszą się w czasie wędrując po świecie mitycznych greckich stworów i bóstw w poszukiwaniu słynnej Heleny Trojańskiej (miejsca: dom Menelaosa, Morze Egejskie). Po śmierci kobiety diabeł przenosi swego podopiecznego w czasy cesarza i wspiera działania jego armii. W finale dramatu widzimy Fausta jako sędziwego starca władającego wielkim księstwem.
W drugiej części utworu bohaterowie – za sprawą Mefistofelesa – wielokrotnie zmieniają miejsca pobytu, podróżują w czasie i przestrzeni, zależnie od zachcianek Fausta. Niektóre z wydarzeń rozgrywają się w sferze duchowej (walka aniołów i demonów o duszę Fausta) bądź magicznej (poszukiwania pradawnych Matek). Ostatnia scena – spotkanie Fausta i Małgorzaty – ma miejsce w zaświatach.