Motyw vanitas w baroku

Pojęcie „motywu wanitatywnego” bierze swoje źródło w starotestamentowej księdze Koheleta, gdzie autor powiada o wszelkich atrybutach świata doczesnego: „Vanitas vanitatum et omnia vanitas” („Marność nad marnościami i wszystko marność”). Utwory literackie i dzieła plastyczne utrzymane w tym nurcie miały więc przypominać o przemijalności ziemskiej egzystencji człowieka i wszelkich dóbr, jakie jej towarzyszą – młodości, urodzie, sławie, potędze, czy bogactwie. Używano w tym celu licznych symboli, przede wszystkim zaś najplastyczniej przypominającej o cielesnym rozkładzie ludzkiej czaszki, więdnących roślin, czy zegarów, które nieubłaganie odmierzały czas ziemskiej kariery człowieka.

Epoka baroku przejęła żywe zainteresowanie tym motywem ze średniowiecza wraz z przynależnym mu mistycyzmem i dramatyzmem w przeżywaniu wiary, który na przełomie XV i XVI wieku nabrał nowego wymiaru w obliczu kontrreformacji i prowadzonych przez nią działań dydaktycznych. Były to również czasy, w których liczne zarazy i wojny pustoszyły całą Europę, stąd też hasło „memento mori” okazało się szczególnie nośne i popularne w świecie pełnym śmierci i rozpaczy.

Artyści tej doby salwowali się przed marazmem śmierci próbując poszukiwać w niej mistycznego piękna, stąd też dzieła plastyczne łączyły częstokroć motywy kojarzone z przemijaniem (wspomniane już czaszki, klepsydry, więdnące owoce) z efemeryczną urodą rozmaitych zjawisk świata doczesnego. Efektem tych przedsięwzięć stał się niezwykle bogaty zbiór „Martwych natur wanitatywnych”, jakie tworzyli m.in. Pieter Claesz, Sebastian Stoskopff, Adriaen van Utrecht, czy Pieter Boel. Symbole przemijania pojawiały się również w portretach i szerszych kompozycjach o odniesieniach biblijnych lub historycznych, jak choćby w dziełach Caravaggia (np. „Święty Hieronim”), czy Guercina (np. „Et in Arcadia ego”).

Nieco inaczej motyw „vanitas” realizował się w literaturze, gdzie zrezygnowano niemal całkowicie z poszukiwania optymistycznych stron doczesności, przedstawiając ludzkie życie w kategoriach mozolnej walki i niekończącej się serii prób, jakim człowiek musi zostać poddanym przed dostąpieniem Bożej światłości i prawdziwego, wiecznego życia w jej cieple. Za pewnego rodzaju przejaw dodatni marności wszystkiego, co ziemskie, uznać wypada jedynie przekonanie, że płochymi i nietrwałymi są również nieszczęścia i cierpienia stanowiące nieodłączny atrybut ziemskiej egzystencji, kończące się wraz z jej dojściem do mety.

Najsłynniejszą wykładnią tego typu przekonań stał się „Hamlet” Williama Szekspira, gdzie tytułowy bohater, wyobrażany zazwyczaj z symboliczną czaszką w ręku, zastanawia się nad sensem toczącej się za jego plecami walki o bogactwa i zaszczyty, która musi wydać się śmieszną w obliczu konstatacji, iż każdy z aktorów tego teatru stanie się prędzej czy później pożywieniem tych samych robaków – bez różnicy dla stanów i majętności.

W literaturze polskiej motyw marności doczesnego świata wywarł szczególny wpływ na twórczość Józefa Baki i Daniela Naborowskiego. Ów pierwszy poeta poświęcił mu cały tom żarliwych, rymowanych kazań, które przeszły do historii jako „Uwagi o śmierci niechybnej” – szczerze przejęty losem swoich wiernych kaznodzieja podawał w nich najdrastyczniejsze przykłady marności dóbr doczesnych, pragnąc odwieść słuchaczy i czytelników od zapamiętania w ich gromadzeniu, kierując jednocześnie ich uwagę na konieczność walki o swoje miejsce w świecie wiecznym. Uwagi kierował najczęściej do grup społecznych, które szczególnie mocno narażone były na zapamiętanie się w doczesności, np. w wierszu „Bogaczom ciemnym oświecenie” podmiot liryczny zauważa:

                O bogaczu, godnyś płaczu!
                Masz sepety i kalety,
                Masz gody, wygody
                I futra - do jutra. […]
                Twoje złoto jako błoto
                I zapasy we złe czasy
                Z lat stratą łopatą
                Śmierć z chuci wyrzuci.

Motyw vanitas był u tego twórcy wykorzystywany w funkcjach kaznodziejskich – jako przestroga przed przywiązaniem do dóbr, które muszą kiedyś przeminąć, pozostawiając człowieka ogołoconym z materialności i wstępującym przed oblicze Boga jedynie z przymiotami duszy.

Z nieco innej – świeckiej – perspektywy aspekt ludzkiej przemijalności rozpatrywał Naborowski, widząc w nim głównie źródło rozdarcia ludzkiej duszy, która chciałaby dążyć ku światłości, lecz cierpi pokusy i niedostatki uwięzienia w zniszczalnym ciele i poddania władzy omylnych zmysłów. W swojej twórczości poeta wskazywał przede wszystkim na marność ziemskiej egzystencji człowieka w zestawieniu z przewidywaną doskonałością życia w Bożej światłości, której podmiot liryczny tych wierszy jakby nie mógł się doczekać, cierpiąc wyraźnie z powodu tymczasowości, jaka go otacza. Jednym z najbardziej znanych wierszy wyrażających te idee stała się „Krótkość żywota” oparta na koncepcie sprowadzenia życia doczesnego do minimum, do punktu, który w swojej znikomości nie może mieć nijakiego znaczenia w odniesieniu do wieczności:

        Godzina za godziną niepojęcie chodzi:
        Był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi.
        Krótka rozprawa: jutro – coś dziś jest, nie będziesz,
        A żeś był, nieboszczyka imienia nabędziesz;
        Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt – żywot ludzki słynie.

Paradoksalnie odnajdujemy jednak w owej poezji również pozytywny aspekt błyskawicznego przemijania ludzkiego życia, wyrażony najpełniej w wierszu „Marność”:

            Świat hołduje marności
            I wszytkie ziemskie włości; […]
            Nad wszytko bać się Boga —
            Tak fraszką śmierć i trwoga.

Marność panująca w doczesności jest więc egalitarna, dotyczy wszystkich jej aspektów – zarówno tych dobrych, jak i tych złych. Lekiem na marazm spowodowany konstatacją własnej przemijalności staje się tutaj wiara, iż czeka na nas świat doskonalszy, gdzie żyć będą wiecznie tylko wartości pozytywne.