Streszczenie
Poemat rozpoczyna się opisem piękna greckiej przyrody. Poeta określa Grecję mianem mitycznych „wysp szczęśliwych”, porównując ją także do biblijnego ogrodu rajskiego. Przedstawia opisy malowniczych zatok, kwiecistych brzegów i nadmorskich grot. Zauważa jednak, że w obecnych czasach urokliwe wyspy są coraz częściej nawiedzane przez zbójców i morskich piratów. Ludzie dziczeją szerząc przemoc i śmierć. Grecja, atakowana przez kolejnych najeźdźców przypomina poecie twarz umarłego. Podmiot liryczny wspomina starożytnych bohaterów, wymienia miejsca ich wielkich walk (Termopile) wzywając naród grecki do wyzwolenia się z niewoli. Zapowiada przedstawienie smutnej, wzruszającej opowieści „z czasów niedawnych”.
Po skalistej drodze pędzi tajemniczy jeździec dosiadający czarnego konia. Wygląd mężczyzny zdradza jego obce pochodzenie, jego twarz wyraża gniew i pragnienie zemsty. Bohater zdaje się czegoś lub kogoś szukać. Z wysokości obejmuje wzrokiem zatokę i miasto rozbrzmiewające śpiewami muzułmanów świętujących Bajram. Jeździec wygraża pięścią niebiosom, wyjmuje miecz i popędza konia ku zatoce.
W krótkim czasie Giaur (jeździec) wywiera zemstę na Hassanie. Wpada do domu baszy i niszczy wszystko, co napotyka na swojej drodze.
W kolejnym fragmencie utworu autor przenosi czytelnika w przyszłość, malując obraz ruin domu Hassana. W zniszczonej twierdzy brak śladów ludzkiego życia. Komnaty pokrywa pajęczyna, ogrody zarosło zielsko. Wyschła nawet ogrodowa fontanna, miejsce dziecięcych i młodzieńczych zabaw Hassana. Ruiny zatrzymały w sobie przeszłość, pamiętają też o krzyku kobiety prowadzonej na śmierć.
Następny obraz dotyczy już głównego nurtu opowieści. Miejscowy przewoźnik dostrzega grupę podróżników dowodzoną przez bogatego emira. Proponuje jeźdźcom, by skorzystali z jego łodzi i przewieźli swój towar na drugi brzeg. Dowódca grupy wyraża zgodę i rozkazuje przewoźnikowi, by wypłynął na sam środek zatoki. Tam, ku zdziwieniu rybaka, emir wyrzuca swój tajemniczy skarb. Bohater zauważa, że ciężki pakunek nieznacznie porusza się pod wodą.
Podmiot liryczny przedstawia stan duszy dotkniętej zbrodnią. Porównuje ją do skorpiona, który w obliczu śmierci wbija kolec z jadem w swoje własne ciało. Podobnych cierpień doświadcza dusza mordercy.
Hassan trawiony złością nie potrafi pogodzić się z ucieczką pięknej nałożnicy – Leili. Bogacz ucieka z domu, poluje i rozmyśla o losie ukochanej. Wspomina moment, gdy kobieta poszła brać kąpiel w ogrodzie i znikła. Podobno uciekła z kochankiem – tajemniczym Wenecjaninem – w święto Bajramu. Hassan od dawna podejrzewał ją o zdradę, ale nie wierzył w to, że kochanka go opuści. Niewolnicy emira twierdzą, że widzieli samotnego Giaura w noc Bajramu.
W kolejnym fragmencie poematu podmiot liryczny opiewa piękno Leili – jej długie włosy, jasną twarz okrytą rumieńcem i wyniosłą postawę. Czarnooka kochanka Hassana hipnotyzuje wzrokiem. Jej postać przypomina pięknego, dostojnego łabędzia.
Hassan, wraz z grupą służących wybiera się w daleką podróż. Emir jedzie pojąć kolejną żoną, która ma pocieszyć jego serce po stracie Leili. Cały oddział jest uzbrojony, o zachodzie słońca podróżnicy wjeżdżają w górski przesmyk. Niespodziewanie oddział zostaje zaatakowany przez zbójców. Rozbójnicy strzelają z ukrycia zabijając kolejnych towarzyszy Hassana. Rozpoczyna się walka wręcz. Rozgniewany emir rozpoznaje w przywódcy bandytów Giaura – domniemanego kochanka Leili. Cudzoziemiec atakuje Hassana i zabija go silnym uderzeniem miecza. Giaur staje nad umierającym i wyznaje, że zabija go mszcząc się za śmierć utopionej kobiety.
Tymczasem matka Hassana oczekuje z niepokojem na powrót syna. W dali dostrzega jeźdźca i konia objuczonego ciężkim pakunkiem. Podróżnym jest Tatar, członek oddziału Hassana. Mężczyzna opowiada matce o napadzie zbójców i przekazuje jej ciało zabitego syna.
Na miejscu śmierci emira postawiono prosty pomnik – kamień z fragmentem modlitwy z Koranu. Poeta wierzy w to, że dusza Hassana wstąpiła już do raju. Podmiot liryczny potępia zabójcę nazywając go „niewiernym”. Przewiduje, że morderca po swej śmierci stanie się upiorem wysysającym krew własnej żony i dzieci.
Akcja kolejnej części poematu rozgrywa się w klasztorze. Sześć lat temu pojawił się w nim tajemniczy gość, prosząc o dach nad głową i ofiarowując sowitą zapłatę. Przybysz jest milczącym, ponurym człowiekiem. Nikt nie zna jego przyszłości. Na twarzy podróżnego odcisnęło się długotrwałe cierpienie. Gość nie chce uczestniczyć we mszy, nie spowiada się i unika wspólnych modlitw. Czasem, w chwilach zadumy opowiada historie o okrutnej walce i pięknej kobiecie, utopionej w morzu. Mnisi zastanawiają się jakie tajemnice kryje w sobie dziwny przybysz. Domyślają się, że ma na swym sumieniu jakąś zbrodnię. Nie wierzą w dobre zamiary gościa.
W ostatniej części utworu autor przytacza fragment rozmowy Giaura ze spowiednikiem. Mnich ze strachem wysłuchuje opowieści przybysza. Gość wspomina swą młodość – pragnienie przygody, chęć używania życia i wykazania się odwagą. Nie żałuje przeszłości ani żadnego z dokonanych czynów, w tym zabójstwa, do którego się przyznaje. Opowiada o wielkiej miłości do kobiety, którą kiedyś stracił. Śmierć Leili zniszczyła raz na zawsze spokój jej kochanka. Od tej pory towarzyszy mu rozpacz i ciągły niepokój. Giaur nie wierzy w sens pokuty i nawrócenia, jest na to zbyt dumny. Przeczuwając własną śmierć przekazuje mnichowi swój pierścień. Prosi by oddać go przyjacielowi. Opowiada spowiednikowi o swym ostatni śnie, w którym zobaczył Leilę. Duch kochanki miał pojawić się przy łożu Giaura. Bohater prosi mnicha, by sprawił mu ubogi pogrzeb, a na grobie postawił prosty krzyż.
Po śmierci Giaura nikt – prócz jednego mnicha – nie poznał jego tajemnic.
Plan wydarzeń
1. Opis pięknego krajobrazu Grecji.
2. Opis Giaura pędzącego na koniu.
3. Wspomnienie dzieciństwa i dostatniego życia Hassana.
4. Przybycie Turków nad brzeg morza i wrzucenie do niego worka.
5. Cierpienia Hassana spowodowane zniknięciem Leili.
6. Giaur zabija Hassana w akcie zemsty za utopienie Leili.
7. Matka Hassana oczekuje powrotu syna.
8. Posłaniec przynosi wiadomość o śmierci Hassana.
9. Muzułmanie opłakują Hassana, złorzeczą zaś Giaurowi.
10. Giaur odbywa pokutę w klasztorze.
11. Giaur opłakuje śmierć swojej ukochanej.
12. Spowiedź Giaura.
13. Śmierć niewiernego.