Orientacja proaustriacka i prorosyjska - przedstawiciele, cele, poglądy

Wybuch wojny europejskiej, w czasie której państwa zaborcze porzuciły wcześniejszą politykę współpracy i stanęły przeciwko sobie był przyjęty z entuzjazmem przez polskich działaczy niepodległościowych. Sytuacja taka dawała bowiem nadzieję, że zaborcy, zmuszeni do prowadzenia wojny na terenach zamieszkałych przez ludność polską i poszukujący nowych żołnierzy, będą zmuszeni pójść na ustępstwa względem Polaków w zamian za ich wierność i pomoc w działaniach wojennych. W polskich kręgach politycznych nie  było jednak zgody, kogo należy poprzeć.

Przedstawiciele Endecji, zgrupowani wokół Romana Dmowskiego, uważali, że najkorzystniejszym posunięciem będzie poparcie Rosji. Ufano w potęgę armii rosyjskiej, jak również zwracano uwagę na siłę sojuszników rosyjskich, czyli Francji i Wielkiej Brytanii. Liczono na to, że po ewentualnym zwycięstwie Rosji ziemie Królestwa Polskiego będą mogły zostać przekształcone w rejon autonomiczny pokroju Finlandii, bądź nawet samodzielne państwo z Romanowem na tronie. Nikt jednak jeszcze nie spodziewał się, że istnieje możliwość uzyskania pełnej niepodległości.

W celu wykorzystania korzystnej sytuacji i nawiązania oficjalnej współpracy z władzami carskimi z inicjatywy Romana Dmowskiego powołano Komitet Narodowy Polski, działający w latach 1914 – 1917. Początkowo wpływy KNP były niewielkie, później jednak znacznie wzrosły, pozwalając między innymi na formowanie czysto polskich jednostek wojskowych, jak na przykład Korpusy Polskie. Po rewolucji lutowej i postępującej anarchii w Rosji Komitet został rozwiązany i zaraz potem zreorganizowany w Paryżu, gdzie działał aż do roku 1919. W czasie współpracy z rządem francuskim stał za inicjatywą sformowania tzw. „Błękitnej Armii”, złożonej z polskich ochotników. Ważną osobistością związaną z KNP był Ignacy Jan Paderewski.

Istniał jednak również drugi, niemal równie silny nurt polityczny, uważający, że największe korzyści dla Polski da poparcie Austro-Węgier i ich sojuszników. Główną postacią owej opcji politycznej jest oczywiście Józef Piłsudski, skupiła się wokół niego spora liczba patriotów i żołnierzy polskiego pochodzenia, którzy w tamtym momencie nie odgrywali wielkiej roli politycznej, ale w czasach sanacji byli na szczytach władzy, jak na przykład Edward Rydz-Śmigły czy Walery Sławek. Większość z nich była związana z PPS-em i różnymi organizacjami paramilitarnymi. Przedstawiciele opcji proaustriackiej uważali, że możliwe jest by, po zwycięstwie Państw Centralnych, przekształcić tereny Królestwa Polskiego w niepodległe państwo. Akceptowalną alternatywą było też włączenie tych ziem do c.k. monarchii i przekształcenie jej w Austro – Polsko – Węgry.

Z inicjatywy Józefa Piłsudskiego i jego współpracowników od roku 1914 rozpoczęto formowanie podporządkowanych armii austro-węgierskiej Legionów Polskich, które brały udział w większości ważnych operacji wojennych na terenie Królestwa Polskiego. Oprócz tego sukcesem stronnictwa austriackiego było utworzenie przez Państwa Centralne Królestwa Polskiego, na mocy „aktu 5 listopada” (05.11.1916). W skład władz wojskowych weszli ludzie ze środowiska Piłsudskiego. Od roku 1917 stosunki między sojusznikami zaczęły się jednak pogarszać, gdy zdawano sobie sprawę z prawdopodobnej klęski Państw Centralnych. Kulminacją owych napięć był tzw. kryzys przysięgowy – odmowa złożenia nowej przysięgi na wierność cesarzowi niemieckiemu, która doprowadziła do uwięzienia Piłsudskiego i praktycznego rozformowania Legionów. Nie należy jednak przeceniać roli, jaką odegrała koncepcja zarówno Piłsudskiego, jak i Dmowskiego. Ich wspólne zabiegi dyplomatyczne zmusiły walczące państwa do poruszenia kwestii polskiej i wydania daleko idących obietnic i deklaracji, które stały się potem podstawą do odbudowy niepodległego kraju.