Kultura łużycka jest to jedna z europejskich kultur archeologicznych z okresu brązu i wczesnego okresu żelaza. Występowała głównie na terenie Polski, Czech, Słowacji, Niemiec, Ukrainy. Nie jest tworem jednolitym. Wręcz przeciwnie - dzieli się na wiele grup o zróżnicowanym zasięgu.
Pochodzenie
Termin na określenie kultury łużyckiej stworzył w XIX w Rudolf Virchow, niemiecki antropolog, patolog i prehistoryk. Na przełomie epoki brązu i żelaza, na terenie Łużyc, pojawiły się cmentarzyska złożone z grobów popielnicowych. Jej zasięg stopniowo się powiększał. Po Łużycach ludność kultury łużyckiej dotarła do Saksonii, Wielkopolski, Śląska, na Czechy i Morawy. Istnieją wśród badaczy z różnych państw, rozbieżności dotyczące podziałów taksonomicznych. Badacze polscy kierują się występowaniem pól popielnicowych i charakterystycznych typów ceramiki. Badacze niemieccy kierują się raczej występowaniem wyrobów brązowych.
Podział i zasięg
Kultura łużycka rozwinęła się od XIV w. p.n.e do IV w. p.n.e. a jej zasięg był bardzo szeroki, grupy natomiast zróżnicowane.
- Grupa śląska występowała we wschodniej części Dolnego Śląska, lewobrzeżnej części Górnego Śląska, południowej części Wielkopolski, południowo-wschodnich Czech, zachodniej Małopolski a także północnych i środkowych Moraw. W obrębie tej grupy istniało szereg podgrup o różnym zasięgu geograficznym.
- Grupa sasko-łużycka występowała w Saksonii, Łużycach zachodniej Partii Dolnego Śląska, wschodniej Turyngii oraz północno-zachodniej części Czech. Również tu istniało szereg podgrup. Charakterystyczne jest dla tej grupy występowanie od początku jej istnienia grodów obronnych obok osad otwartych.
- Grupa białowicka jest bezpośrednią kontynuatorką grupy sasko-łużyckiej. Występują w jej obrębie grody lokowane na terenach podmokłych lub nas rzekami. Docierały tu wpływy kultury halsztackiej ze Śląska.
- Grupa brandenbursko-lubuska występowała we wschodniej części Brandenburgii, ziemi lubuskiej i najbardziej wysuniętej na zachód części Wielkopolski. Charakterystyczny jest tu styl uradzki w ceramice i występowanie grobów kurhanowych.
- Grupa zachodniopomorska występowała w środkowej i zachodniej części Pomorza. Licznie występowały tu grobu kurhanowe.
- Grupa wschodniopomorska (kaszubska) występowała na Pomorzu Gdańskim. Była bazą do powstania kultury pomorskiej.
- Grupa chełmińska występowała na ziemi chełmińskiej. W jej obrębie występowały epizody kanibalizmu. W grodzie w miejscowości Gzin natrafiono na pozostałości świadczące o tym.
- Grupa warmińsko-mazurska występowała na Warmii i części Mazur. Charakteryzowała się występowaniem cmentarzysk płaskich z brukami kamiennymi. W okresie żelaza została zdominowana przez ludność kultury kurhanów i zanikła.
- Grupa górnośląsko-małopolska występowała w północnej i wschodniej części Górnego Śląska, południowo-wschodniej części Wielkopolski oraz zachodniej Małopolsce. Występowały tu groby szkieletowe i ciałopalne oraz ceramika zdobiona białą masą.
- Grupa słowacka występowała w dorzeczu górnego Wagu. Zasięgiem obejmowała północno-zachodnią i środkową część Słowacji i część wschodnich Moraw. Wytworzyła własny ośrodek produkcji metalurgicznej (miedź).
- Grupa kyjatycka występowała na pograniczy środkowej Słowacji i północnych Węgier.
- Grupy wschodnie
-
grupa środkowopolska występowała na terenie Polski środkowej i charakterystyczne są dla niej elementy stylu uradzkiego
-
grupa wschodniowielkopolska występowała na terenie Wielkopolski Wschodniej, obszary w dorzeczu Prosny i Warty oraz na Kujawach. Charakterystyczne dla niej jest nakrywanie grobów blokami kamiennymi i tradycje mogiłowe. Występowały kurhany z pochówkami szkieletowymi oraz ciałopalnymi. Na tych obszarach powstał ośrodek metalurgiczny i wydobycia soli. Grobowce były bogato wyposażone w ceramikęzdobione białą masą i broń, co pozwala przypuszczać, że istniała w tej grupie kasta wojowników.
-
grupa północnomazowiecka istniała na terenie północnego Mazowsza. Charakterystyczne są dla niej pochówki popielnicowe pod brukami lub nasypami kamiennymi.
-
grupa wschodniomazowiecko-podlaska obejmowała zasięgiem Podlasie i północno-wschodnią część Mazowsza. Występują tu nielicznie groby ciałopalne bezpopielnicowe, w których w wykopanej jamie umieszczano rozsypane szczątki zmarłego.
-
grupa ulwówecka istniała na zachodnim Wołyniu i na ziemi lubelskiej. Istniał tu szkieletowy i ciałopalny obrządek pogrzebowy.
- Grupa tarnobrzeska występowała w dorzeczu Sanu i Wisłoki i na wschodzie Gór Świętokrzyskich.
- Grupa górzycka istniała na terenie nad dolną Odrą i dolną Wartą. Częściowo powstała na bazie grupy brandenbursko-lubuskiej. Ciekawym znaleziskiem z terenu jej występowania jest figurka kobiety z miejscowości Deszczno.
Charakterystyka
Najmniejszą i podstawową jednostką społeczną ludności kultury łużyckiej była rodzina pojedyncza. Rodziny te łączyły się w rody liczące 100-150 osób. Te z kolei łączyły się w plemiona liczące 30-40 rodów. Występowała duża umieralność dzieci, o czym świadczą znaleziska grobowe. Charakteryzują się one także mało zróżnicowanym wyposażeniem grobowym. Najbardziej charakterystyczny jest obrządek pogrzebowy ciałopalny popielnicowy. Zmarłych chowano w grobach płaskich znajdujących się na ogromnych cmentarzyskach użytkowanych przez kilkaset lat. Istniały także groby szkieletowe lub kurhanowe. Ludność kultury łużyckiej prowadziła osiadły tryb życia. Zajmowała się głównie uprawą ziemi i hodowlą zwierząt. Uprawiano głównie zboże (pszenicę, jęczmień i proso), rośliny bobowate (groch, bób, soczewicę), len i mak. Do obróbki ziemi używano motyk, radła,. Hodowano bydło rogate, owce, świnie i konie. Na wysokim poziomie stało odlewnictwo i handel, zwłaszcza po przejęciu kontroli nad szlakiem bursztynowym. Jeśli chodzi o wyroby ceramiczne i metalowe. Na naczyniach ceramicznych dominowały motywy związane z kiltem solarnym. Z brązu wytwarzano szpile, miecze, siekierki, noże, bransolety, zapinki, sierpy, brzytwy, sztylety, naszyjniki i drobne ozdoby. Na terenie grupy śląskiej pojawiły się wyroby żelazne, jako pierwsze na terenie Polski. Były to zapinki harfowane, naszyjniki, klamry do pasa, siekierki, czekany, miecze, bransolety, szpile z łabędzią szyjką. Używano także przedmiotów wykonanych z poroża zwierząt, kości, drewna, kamienia, krzemienia. Paciorki do ozdób niekiedy wykonywane były ze szkła.
Zanik
Kultura łużycka zanikła na skutek zmian klimatycznych, co doprowadziło do zabagniania terenów, na których ludność ta się osiedliła. W związku z tym nastały problemy związane z zaspokajaniem potrzeb żywieniowych. Musiało dojśc do reorganizacji sieci osadniczej i zmian w gospodarowaniu ziemią. Sytuacje dodatkowo zdestabilizowały najazdy ludów scytyjskich. Na terenach dotychczas zajmowanych przez ludność kultury łużyckiej, powstały inne mniejsze grupy, które stały się motorem napędowym przemian społeczno-kulturowych w tej części Europy.
Kolor zielony oznacza maksymalny zasięg kultury łużyckiej