Po zakończeniu II wojny światowej, kiedy przywódcy europejscy zdali sobie sprawę ze strat ludzkich, jakie świat poniósł w czasie jej trwania, sformułowano jeden z najważniejszych aktów prawa międzynarodowego – Konwencję Genewską o Ochronie Ofiar Wojny. Zastąpiła ona trzy dotychczas obowiązujące konwencje podpisane także w Genewie, na przestrzeni lat 1864-1929.
Konwencja została podpisana 12 sierpnia 1949 roku i jest zbiorem czterech dokumentów:
-
I Konwencja genewska dotyczy polepszenia losu rannych i chorych w armiach czynnych na lądzie.
-
II Konwencja genewska dotyczy polepszenia losu rannych, chorych i rozbitków sił zbrojnych na morzu
-
III Konwencja genewska zawiera normy traktowania jeńców
-
IV Konwencja genewska dotyczy ochrony osób cywilnych podczas wojny
Dokument podpisały Wysokie Umawiające się Strony, które zobowiązały się przestrzegać i dopilnować przestrzegania konwencji w każdych okolicznościach. Jej przepisy miały być stosowane zarówno w sytuacji prowadzenia konfliktu zbrojnego przez Wysokie Umawiające się Strony, a także w sytuacji okupacji części lub całości terytorium którejkolwiek z nich.
Konwencja dawała bezwzględną ochronę cywilom, żołnierzom niezdolnym do walki na skutek chorób i ran oraz żołnierzom, którzy złożyli broń i nakazywała ich humanitarne traktowanie bez względu na wiek, płeć, kolor skóry, wyznanie, rasę etc. Zakazywała stosowania wobec nich tortur, okaleczania, okrutnego traktowania, zamachów na ich życie, brania zakładników, poniżania i upokarzania oraz stosowania wobec nich egzekucji bez wyroku ukonstytuowanego sądu dającego gwarancje procesowe, uznane przez społeczność cywilizowaną.
Ponadto nakazywała stronom konfliktu zbieranie i leczenie rannych, dając Międzynarodowemu Czerwonemu Krzyżowi pierwszeństwo w oferowaniu pomocy medycznej stronom konfliktu w tym zakresie. Wprowadzała ochronę wszelkich jednostek medycznych zajmujących się leczeniem rannych oraz nakazywała stronom konfliktu, w momencie rozpoczęcia działań zbrojnych, wymienić się informacjami na temat organizacji niosących pomoc rannym z ramienia każdej ze stron. Konwencja utrzymała znak czerwonego krzyża na białym polu jako znak rozpoznawczy jednostek sanitarnych, wprowadzając jednocześnie podobne znaki dla jednostek sanitarnych z innych kręgów kulturowych – czerwony półksiężyc, czerwony lew i słońce na białym polu. Godło to miało być umieszczane na flagach, opaskach naramiennych i wszelkim sprzęcie jednostek sanitarnych.
Zakazywała dobijania rannych i chorych, prowadzenia na nich eksperymentów medycznych i biologicznych oraz pozostawiania ich z premedytacją bez pomocy i opieki medycznej.
Przepisy konwencji mówiły wprost, że wszyscy ci, którzy z jakichkolwiek powodów wpadną w ręce wojującej strony przeciwnej, mają być traktowani jak jeńcy wojenni, z wszelkimi przysługującymi im prawami. Dotyczyło to nie tylko żołnierzy wrogich armii i cywili, lecz także funkcjonariuszy milicji, korespondentów wojennych, załóg statków handlowych i samolotów cywilnych.
Mocarstwa wojujące zostały, mocą przepisów konwencji, zobligowane do jak najszybszego zebrania chorych i rannych z terenu działań zbrojnych, nawet jeśliby to oznaczało zawarcie rozejmu czy zawieszenia broni oraz do jak najszybszego zebrania danych, mogących pomóc w ustaleniu ich tożsamości i przynależności narodowej. Strony wojujące miały obowiązek niezwłocznego ujawnienia tych danych stronie przeciwnej, a w odniesieniu do osób zmarłych, przesłania aktów zgonów, testamentów i wszelkich rzeczy znalezionych przy tych osobach.
Strony konfliktu miały obowiązek dbania o grzebanie ciał przeciwników z należytą czcią, w oznaczonych grobach, a palenie zwłok dopuszczalne było tylko z powodu naglących wymagań higieny przy zapewnieniu pełnej dokumentacji na ten temat.
Szczególne znaczenia dla ochrony praw osób pozostających w strefie wojny miała III Konwencja genewska o ochronie jeńców wojennych, której postanowienia brzmiały następująco:
-
jeńcy znajdują się we władzy obcego państwa nie zaś jednostki, która ich pojmała
-
jeńcy są chronieni prawem międzynarodowym od chwili ich pojmania do momentu uwolnienia
-
jeńcy mają obowiązek przestrzegać praw i regulaminów obowiązujących w państwie, które ich zatrzymało
-
obozy jenieckie mogą funkcjonować tylko na terenie oddalonym od działań zbrojnych
-
po zakończeniu konfliktu jeńcy maja być natychmiastowo przetransportowani do swoich krajów macierzystych
-
wobec jeńców nie wolno stosować tortur i szykan, należy im zapewnić godziwe warunki bytowania, żywność i wodę pitną
-
jeńcy mogą zostać zatrudniani jako robotnicy z zastrzeżeniem, że oficerowie tylko jeśli wyrażą na to zgodę
-
państwo zatrzymujące może ukarać jeńca za ucieczkę tylko dyscyplinarnie
Konwencja ponadto stwierdziła jednoznacznie, że wszelkie naruszenie lub złamanie jej postanowień przez którąkolwiek ze stron wojujących, będzie traktowane jako zbrodnia wojenna.
Konwencję genewską podpisało 61 państw. Weszła ona w życie 21 października 1950 roku i dzisiaj jest obowiązującym aktem prawnym w niemal wszystkich państwach świata. Jej wypowiedzenie nie zwalnia z przestrzegania praw zwyczajowych i poszanowania praw i godności człowieka, a ochrona jeńców nie zwalnia ich od odpowiedzialności za popełnione czyny w czasie trwania konfliktu. Przepisy prawne zawarte w tekście konwencji od czasu ich sformułowania nie zestarzały się ani trochę i razem z dwoma protokołami dodatkowymi, którymi zostały uzupełnione 8 czerwca 1977 roku, stanowią punkt odniesienia, którego nie kwestionuje żadne cywilizowane państwo świata.