Współczesny buddyzm dzieli się na dwa główne odłamy: Theravada- „Nauka/ Szkoła Starszych” (błędnie określana również jako Hinajana czyli Mały Wóz) oraz Mahajana – „Wielki Wóz”. W ramach Mahajany wyróżnia się również nurt zwany Wadżrajaną (buddyzmem Diamentowej Drogi).
Buddyzm Theravada
Theravada, czyli „Nauka Starszych”, jest szkołą buddyzmu, która opiera się na kanonie palijskim Tipitaka (Trzy Kosze), zawierającym najwcześniejsze zapiski nauki Buddy. Ponieważ zdominowała szczególnie południową Azję, nazywana jest buddyzmem południowym (podczas gdy mahajana nazywana jest buddyzmem północnym). Językiem kanonicznych tekstów theravady jest język pali.
Poza kanonem palijskim istnieje wiele tekstów bardzo ważnych dla tradycji theravady. Są to głównie zbiory komentarzy i subkomentarzy do Tipitaki.
Theravada uznawana jest za szkołę konserwatywną i ortodoksyjną. Celem jej wyznawców jest osiągnięcie stanu wyzwolenia od cierpienia zgodnie z Czterema Szlachetnymi Prawdami i Ośmioraką Ścieżką. W tym odłamie buddyzmu nie ma wiele metafizycznych spekulacji, jest po prostu prawda o cierpieniu i o tym, jak się z niego wyswobodzić. Można powiedzieć, że cechuje go swoisty pragmatyzm.
Theravada jest jedyną współcześnie istniejącą szkołą hinajany, ale nie jest jej synonimem. Termin hinajana został bowiem ukuty przez mahajanistów jako pejoratywne określenie wszystkich 18-30 szkół, które odwoływały się do ideału arahata, a nie postulowanego przez mahajanę ideału bodhisattwy. Różnica pomiędzy nimi polega na tym, że bodhisattwa, chociaż osiąga naturę buddy, to decyduje się pozostać w kręgu wcieleń, aby pomagać innym istotom osiągnąć wyzwolenie. Arahatem z kolei nazywa się stan, charakteryzujący osobę, która urzeczywistniła nirwanę i zakończyła swój cykl narodzin – po śmierci nie powraca do ziemskiego życia (parnirwana).
Obecnie buddyzm theravady dominuje na Sri Lance oraz w południowej Azji (Tajlandia, Laos, Kambodża, Birma). W ostatnich dekadach zaczął się zakorzeniać również na Zachodzie. Liczy ponad 100 milionów wyznawców na całym świecie.
Buddyzm mahajana
Buddyzm mahajany („Większy Wóz”) zaczął się wyodrębniać z buddyzmu pierwotnego w I w. p.n.e. Ze względu na tereny, na których się rozprzestrzenił (północ Indii, Chiny, Tybbet, Japonia, Korea) określany jest także buddyzmem północnym. Językiem kanonicznym jest sanskryt.
Ideałem w mahajanie jest bodhisattwa, czyli istota wypełniona współczuciem i działająca dla dobra innych, która mogąc (teoretycznie) w każdej chwili dostąpić nirwany, odsuwa moment własnego zbawienia, by najpierw pomóc osiągnąć je innym istotom żyjącym. Owa „rezygnacja z własnego oświecenia” ma charakter dydaktyczny i symboliczny, obrazujący przedkładanie altruistycznej motywacji ponad własne osiągnięcia. W ten sposób buddyzm mahajana wykracza poza ideał indywidualnego wyzwolenia. W efekcie ważą rolę w dążeniu do oświecenia odgrywa nauczyciel.
Można spotkać się z rozróżnieniem na dwa rodzaje bodhisattwów: ziemskich (jest nim każdy, kto współczuje innym i pomaga im w zbawieniu) oraz niebiańskich (zamieszkują w świecie bogów, mają duchową naturę buddy i są całkowicie oddani zbawieniu ludzi). Do niebiańskich zalicza się m.in.: Awalokiteśwarę (uosobienie miłosierdzia; przywódcę buddyzmu tybetańskiego – dalajlamę – uznaje się za jego ziemskie wcielenie), Mańdźuśri (uosobienie mądrości) oraz Maitreję (wcielenie medytacyjnego buddy).
W buddyzmie mahajany w skład świętych tekstów zaliczane są – obok Trzech Koszy – liczne sutry spisane w sanskrycie. Najważniejszymi z nich są sutry Pradżniaparamity (Doskonałości Mądrości). Obok sutr duże znaczenie dla wyznawców mahajany mają siastry (komentarze).
W buddyzmie mahajany mniejszą rolę niż w thevaradzie odgrywa Ośmioraka Ścieżka. Wyznawcy bardziej koncentrują się na praktyce tzw. Sześciu Paramita. Należą do nich:
1) Paramita szczodrości (Dana-paramita)
2) Paramita dyscypliny, etycznego postępowania (Śila-paramita)
3) Paramita cierpliwości (Kszanti-paramita)
4) Paramita zapału, gorliwości, zdecydowanego wysiłku (Wirja-paramita)
5) Paramita medytacji (Djana-paramita)
6) Paramita mądrości (Pradźńaparamita)
Buddyzm mahajany dominuje w Azji Wschodniej i Środkowej – przede wszystkim w Tybecie i Japonii, Chinach, Korei, Wietnamie,Bhutanie, Nepalu, na Tajwanie.
Do mahajany zalicza się m.in. buddyzm chan/zen oraz buddyzm tybetański. Jest to najbardziej różnorodna droga, ze względu na największe rozpowszechnienie i łatwość asymilacji lokalnych tradycji.
Buddyzm wadżrajana
Buddyzm wadżrajana (z sanskrytu – Diamentowy Wóz) wyodrębnił się z nauk mahajany ok. II w. n.e. w Indiach. Jego cechą charakterystyczną są praktyki tantryczne i posługiwanie się modlitewnymi formułami – mantrami.
Buddyści tego nurtu wierzą, że wypowiadane mantry mają moc przemieniania świata i wywoływania szczególnych stanów umysłu. Owa moc pochodzi z faktu, iż siła kreacji wyraża się w wibracjach przestrzeni. Wyznawcy wadżrajany posługują się także mandalami oraz praktykują jogę. Buddyzm wadżrajana przejął od hinduizmu żeńskie bóstwa zwane Śakti oraz orgiastyczne formy kultu.
Droga, którą propaguje wadżrajana to tzw. sadhana – droga szybkiego wyzwolenia poprzez praktyki tantryczne. Zadaniem adepta w pierwszej kolejności jest rozpoznanie pierwotnej pustki w każdej rzeczy. W ten sposób przezwycięża on dualistyczne rozróżnienie na podmiot-przedmiot. To „zanurzenie się” w świat zjawiskowy, materialny ma wywołać doświadczenie tożsamości umysłu i wszechświata, a w konsekwencji przemianę negatywnych energii własnych (pożądania, nienawiści, dumy, chciwości itp.) w siły oświeconej mądrości. W ten sposób wyznawca staje się Buddą.
Praktyki tantryczne odbywają się pod okiem nauczyciela (lamy), który uważany jest za spadkobiercę autentycznej linii przekazu. Specyficznym dla wadżrajany typem mistrza jest mahasiddha – człowiek posiadający nadnaturalne zdolności, np. czytania w myślach, uzdrawiania, ingerowania w kształt karmy. Za takich tradycja uważa m.in. Nagardżunę, Milarepę, Naropę, Drugpę Kynleya.
W wadżrajanie pojawiła się nauka o hierarchicznie uporządkowanych Buddach. Szczególną rolę odgrywał spośród nich Budda zwany Diamentowym. Przypisywano mu nawet stworzenie świata.
Obecnie wadżrajana najbardziej utożsamiana jest z buddyzmem tybetańskim, gdzie praktykowana jest w szkołach ningma, sakja i kagju, gelug. Tybetańczycy używają częściej nazwy tantrajana lub droga sekretnej mantry.