Czas i miejsce akcji
Akcja dramatu toczy się u schyłku XIX wieku na rosyjskiej prowincji, w wiejskiej posiadłości Sieriebriakowa, która w zasadzie należy do jego córki (była bowiem posagiem jej śp. matki, pierwszej żony profesora). Wydarzenia rozgrywają się w ogromnym (dwudziestosześciopokojowym) domu – w jadalni, pokoju bawialnym, pokoju Wojnickiego oraz w przylegającym do domu ogrodzie, gdzie w alei pod topolą bohaterowie spędzają przedpołudnie.
Didaskalia nie zawierają konkretnych informacji dotyczących wystroju wnętrz. Jedynie opis gabinetu (kancelarii i jednocześnie sypialni) Wojnickiego obfituje w szczegóły:
(…)przy oknie stoi wielkie biurko z książkami dochodu i rozchodu, i z papierami wszelkiego rodzaju, kantorek, szafy, wagi, mniejsze biurko Astrowa; na tym stole przyrządy rysunkowe, farby; teczka leży obok; klatka ze szpakiem; na ścianie wisi mapa Afryki, najwidoczniej nikomu tutaj niepotrzebna; wielka kanapa obita ceratą; na lewo - drzwi do sieni; przed prawymi drzwiami leży wycieraczka, żeby chłopi nie nanosili błota (…)
Akcja toczy się jesienią (wrzesień) i obejmuje prawdopodobnie dwa dni (akt I – popołudnie, akt II – noc, akt III – popołudnie, akt IV – wieczór).
Motywy
„Wujaszek Wania” to smutny obraz świata, w którym zabrakło miejsca na miłość. Nie ma jej ani w związku Sieriebriakowów, ani w relacjach ojca i córki, ani w życiu Astrowa i Wojnickiego. Helena otwarcie przyznaje, że uczucie, którym obdarzyła profesora, było nieprawdziwe i sztuczne. Nieładna i spracowana Sonia nie może rywalizować z piękną Heleną o względy Astrowa. Wujaszek Wania natomiast pała nieodwzajemnionym i podszytym zazdrością uczuciem do profesorowej.
Niemal każdy z bohaterów „Wujaszka Wani” doświadcza cierpienia. Mimo iż ma ono różne źródła, czyni życie przykrym i bezsensownym. Sonia od 6 lat darzy nieodwzajemnioną miłością doktora Astrowa. Profesor nie może pogodzić się ani ze starością, ani z wykluczeniem z życia społecznego. Helena tkwi w nieudanym małżeństwie. Astrowa boli ludzka głupota, która sprawia, że świat obraca się w ruinę. Wreszcie tytułowy wujaszek Wania przeklina lata poświęcone służbie fałszywym ideałom.
To także opowieść o utraconych złudzeniach. Wojnicki nie ma wątpliwości, że przegrał swoje życie, że jest za późno, by budować nową przyszłość. Człowiek, w którego tak żarliwie wierzył, okazał się nikim. Również Sonia przekonuje się, że dla człowieka, którego potajemnie kocha od lat, nie znaczy więcej niż zwykła znajoma.
Życie bohaterów „Wujaszka Wani” – Wojnickiego, Soni i Astrowa – wypełnia wytężona i uczciwa praca na rzecz innych. Żaden z nich nie zbija ogromnego majątku, żaden nie może liczyć na wdzięczność. Monotonia codziennych obowiązków pochłania ich bez reszty. Astrow wyznaje: „Zapracowałem się, nianiu. Od rana do wieczora na nogach, ani chwili spokoju, a w nocy kuli się człowiek pod kołdrą i strach go ogarnia, żeby nie wezwano do chorego. Przez cały czas, jak się znamy, ani jednego dnia wolnego”. Wysiłek wujaszka Wani i jego siostrzenicy pozostaje niedoceniony – Sieriebriakow, zapominając o tym, kto finansował go przez 25 ostatnich lat, występuje z propozycją sprzedaży majątku. Mimo wszystko właśnie z tą pracą wiążą przyszłość i w niej upatrują sensu swojego istnienia.
Czas w dramacie Czechowa płynie nieubłaganie. Przemija życie Wojnickiego, który po kilkudziesięciu latach pracy orientuje się, że sterał je w imię fałszywych wyobrażeń, oddając swoje młode lata pracy dla człowieka miernego. Przeminęły młodość i entuzjazm Astrowa, który postarzał się, zobojętniał, popadł w alkoholizm. Sieriebriakow jest stary, zrzędliwy, schorowany. Obecność młodej i atrakcyjnej żony tylko potęguje jego frustrację.
Czechow ukazuje także rozpad więzi rodzinnych. Ojciec planuje dla siebie wygodne życie, nie licząc się z potrzebami własnej córki. Niania jest Soni bliższa niż ojciec i macocha. Matka nabożną czcią otacza męża zmarłej córki, krytykując jednocześnie poczynienia własnego syna. Żona przyznaje, że nie kocha męża, a mąż dręczy żonę wiecznymi wyrzutami.
Akcja dramatu rozgrywa się na wsi. Sieriebriakowie szukają miejsca, gdzie będą mogli osiąść, jednak zabija ich nuda wiejskiego życia, odizolowanie od tętniącego życiem miasta, którego urokami cieszyli się przez lata. Sonia i Wojnicki znają inne oblicze wsi. Majątek, w którym gospodarują, pozwala na wygodne życie, jednak wymaga ogromnych nakładów pracy. Z kolei Astrow postrzega wieś jako raj dany człowiekowi, który jednak pod jego rządami ulega stopniowemu unicestwieniu: „Rosyjskie lasy trzeszczą pod siekierami, miliardy drzew giną, pustoszeją kryjówki zwierząt i ptaków, rzeki stają się płytsze i wysychają, znikają na zawsze przepiękne pejzaże, a wszystko tylko dlatego, że leniwy człowiek nie chce pomyśleć, że można schylić się i podnieść opał z ziemi”.
Wątki
1. Wizyta profesorstwa w wiejskim majątku, która wprowadza chaos w spokojne, monotonne życie jego mieszkańców.
2. Poczucie zmarnowanego życia, które skłania Wojnickiego do próby zamordowania profesora.
3. Starania o względy znudzonej życiem i rozczarowanej małżeństwem Heleny.
4. Skrywane uczucie Soni do doktora Astrowa.
Ciekawe cytaty
Kto zdradza żonę albo męża, to człowiek niepewny, taki, co może zdradzić i ojczyznę.
W krajach, gdzie klimat jest łagodniejszy, mniej się traci sił na walkę z przyrodą i człowiek staje się tam miększy i czulszy; ludzie tam są piękni, smukli, pobudliwi i mowa ich jest wytworna, ruchy pełne gracji... Kwitną tam nauki i sztuki, filozofia ich nie jest ponura, stosunek do kobiet pełen subtelnej szlachetności...
Starzy to jak dzieci, chcą, żeby ich ktoś pożałował, a starego nikt nie żałuje.
A życie próżniaczek nie może być życiem czystym.