Parabola
Przypowieść, zwana inaczej parabolą, to gatunek biblijny, charakterystyczny dla Nowego Testamentu. Można ją zdefiniować jako opowiadanie, które czerpie motywy z życia codziennego w celu wyjaśnienia prawd wiary i wskazania w prosty i przystępny sposób jak należy postępować. Język przypowieści posługuje się metaforą, porównaniem, obrazem, symbolem i aforyzmem. Istotą paraboli jest dwustopniowy układ znaczeń: ma ona sens dosłowny i alegoryczny.
Uniwersalizm przypowieści biblijnych
Uniwersalny charakter biblijnych przypowieści wynika przede wszystkim z napięcia pomiędzy literalnym i przenośnym znaczeniem tekstu. Opowiadana historia z jednej strony dotyczy konkretnych realiów, natomiast z drugiej odsyła do sensów alegorycznych. Taki efekt jest osiągany za pomocą kilku charakterystycznych zabiegów. Po pierwsze mamy w przypowieści do czynienia z określoną konstrukcją świata przedstawionego. Polega ona na zacieraniu wszelkich znamion konkretu. Zarówno miejsce wydarzeń, jak i czas pozostają niedookreślone. Tym samym powstaje czasoprzestrzeń uniwersalna, która może sprawdzić się w dowolnych realiach.
Następnie istotna jest konstrukcja postaci – bohaterowie opowieści nie posiadają imion ani nazwisk, a ich prezentacja odbywa się na wysokim stopniu uogólnienia. Najczęściej postaci określa się za pomocą ról społecznych, rodzinnych lub zawodowych, które odsyłają do określonego typu ludzi. Mówi się więc na przykład o „siewcy”, „pannach mądrych”, „słudze”, „właścicielu winnicy” lub po prostu o „pewnym człowieku”. Bohater przypowieści nie jest zatem konkretną osobą, ale figurą „każdego” („everyman”). Działania osób przedstawionych w przypowieści zawsze koncentrują się wokół wyborów etycznych. Parabola nie musi jednak prezentować tylko bohaterów ludzkich.
Częstym zabiegiem stosowanym w przypowieści jest opowiadanie o zjawiskach przyrody, na przykład o obumierającym ziarnie czy ziarnku gorczycy. W przypadku tej grupy parabol mamy do czynienia z wnioskowaniem na zasadzie analogii. Najczęściej pojawia się tu rozbudowane porównanie, które nasuwa określony kierunek interpretacyjny: „Królestwo niebieskie jest jak….” Od tej figury pochodzi sama nazwa przypowieść: parabola oznacza bowiem zestawienie. Chodzi tu o zestawienie dwóch porządków: dosłownego i metaforycznego, które pełni rolę egzemplaryczną (łac. exemplum – przykład).
Moralistyka
Każda przypowieść zmierza do określonego morału, czyli uniwersalnego przesłania na temat norm etycznych, których powinien przestrzegać każdy człowiek. Z tego powodu parabole zalicza się do literatury dydaktycznej i moralistycznej. Gatunkami pokrewnymi wobec przypowieści są formy takie, jak bajka, exemplum czy powiastka filozoficzna. Parabola w historii literatury wyraźnie ewoluowała od epizodycznego elementu tekstu do zasady rządzącej wszystkimi poziomami utworu. Przykładem tego są dwudziestowieczne powieści-parabole o charakterze filozoficznym Franza Kafki czy Alberta Camusa lub parabole historyczne, jak „Ciemności kryją ziemię” Jerzego Andrzejewskiego.