„Lot nad kukułczym gniazdem” - geneza
„Lot nad kukułczym gniazdem” opublikowany w 1962 r. był debiutem Kena Keseya i przyniósł mu duże uznanie wśród krytyków. Pisarz zadedykował ją swojemu przyjacielowi Vikowi Lovellemu, studentowi psychologii, który namówił go do udziału w programie rządowym poświęconym badaniom nad środkami psychomimetycznymi. Kesey podjął pracę jako sanitariusz w szpitalu psychiatrycznym, niektórzy bohaterowie wzorowani są na autentycznych postaciach.
„Lot nad kukułczym gniazdem” - czas i miejsce akcji
Czas akcji nie jest określony, choć można przypuszczać, że to połowa XX wieku. Większość wydarzeń toczy się w kilku salach szpitala psychiatrycznego. Tylko podczas rejsu, który organizuje McMurphy, pacjenci na chwilę opuszczają jego mury.
„Lot nad kukułczym gniazdem” - najważniejsi bohaterowie
Głównym bohaterem powieści jest Randle McMurphy, rudowłosy Irlandczyk, który trafia do szpitala na przymusowe leczenie. McMurphy jest żywiołowy, nieustannie wdaje się w bójki (ma liczne blizny), awantury, uwielbia hazard i niewybredne żarty. To człowiek, który kocha życie, nie znosi bierności, w każdych okolicznościach szuka rozrywki. Jego energia kontrastuje z postawą pozostałych pacjentów. To on uczy ich sprzeciwiać się i walczyć o swoje prawa, uczy ich też przyjaźni i współpracy. Paradoksalnie, jego działania mają lepszy wpływ na pacjentów niż prowadzona przez szpital terapia. Pewność siebie i radość życia, które go przepełniają, udzielają się też innym.
Narratorem powieści jest Bromden, ogromny Indianin nazywany Wodzem. Wódz udaje głuchoniemego, dlatego pracownicy szpitala swobodnie rozmawiają w jego towarzystwie, zdradzając wiele sekretów. Bromnden jest fizycznie silny, ale pobyt w szpitalu uczynił z niego człowieka pokornego, bezwolnie wypełniającego polecenia innych. Wydaje się, że cierpi na paranoję, cały szpital jawi mu się jako Kombinat, ogromna machina sterowana przez Wielką Oddziałową, w której ludziom wmontowywane są różne mechanizmy, co czyni z nich roboty. Wydaje mu się na przykład, że wszystko pogrąża się we mgle albo że czas przyspiesza i zwalnia, miewa dziwne wizje. McMurphy od razu orientuje się, że Wódz nie jest głuchy, w końcu udaje mu się nawiązać z nim kontakt, dzięki czemu Indianin stopniowo wraca do rzeczywistości, przypomina mu się wiele zdarzeń. W ostatniej scenie ucieka ze szpitala.
Wielka Oddziałowa to przerażająca postać, kobieta około pięćdziesięcioletnia, sprawująca niepodzielną władzę na oddziale. Jest wyjątkowo pedantyczna, wymaga idealnego porządku i bezwzględnego przestrzegania regulaminu. Od pierwszych stron uderza jej nieszczerość, pozorna uprzejmość kryje nienawiść. Siostra Ratched nie znosi sprzeciwu, podporządkowuje sobie wszystkich pacjentów, personel, a nawet lekarza. Wmawiając pacjentom, że kieruje się wyłącznie ich dobrem, wykorzystuje ich słabości, by realizować własne cele. Bez skrupułów manipuluje ludźmi.
„Lot nad kukułczym gniazdem” - problematyka
„Lot nad kukułczym gniazdem” można odczytać jako krytykę systemów totalitarnych, zmierzających do zniewolenia jednostek. Szpital jest takim systemem, który pod pozorem dobra pacjentów – niszczy ich. W tym kontekście McMurphy uosabia zbawczą rewolucję. Wielka Oddziałowa widzi w nim naturalnego wroga, dlatego nie cofnie się przed niczym, żeby go zniszczyć.
Kesey ukazuje wpływ społeczeństwa, grupy na zachowania jednostki. Szaleństwo to odstępstwo od normy, które przeszkadza innym. Czy inność zawsze jest zła i wymagająca leczenia? To już nie jest takie oczywiste. Harding próbuje to wytłumaczyć na swoim przykładzie:
(…) W młodym wieku odkryłem, że jestem... bądźmy wielkoduszni i powiedzmy <<inny>>. To lepsze ogólniejsze słowo od tego, którym zwykle posługują się ludzie. Pozwalałem sobie na pewne praktyki, które społeczeństwo uważa za wstydliwe. I zachorowałem. Nie sądzę, żeby powodem były akurat te praktyki, raczej świadomość, ze wskazuje na mnie potężny, karzący palec społeczeństwa, a donośny głos milionów powtarza: <<Wstyd. Wstyd. Wstyd>>. Tak społeczeństwo postępuje z odmieńcami (…).