Literatura o literaturze
„Laura i Filon” Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej to wiersz, w którym poetka odwołuje się do sentymentalnej sielanki Franciszka Karpińskiego o tym samym tytule. Mamy więc do czynienia z utworem intertekstualnym, traktującym o innym tekście literackim i stanowiącym reinterpretację prezentowanej przez autora „Do Justyny” wizji świata. Wiersz Pawlikowskiej pochodzi z tomu „Różowa magia” (1924), którego poetyka jest bardzo bliska Skamadrytom i stanowi wyraźną opozycję wobec sztuki egzaltowanej, bazującej na przerysowanych emocjach.
„Laurę i Filona” można traktować jako swoisty manifest poetycki. Pawlikowska wskazuje bowiem na tradycję literacką, od której się odcina światopoglądowo i artystycznie, a jednocześnie konstruuje własną wizję literatury erotycznej i jej roli. Poetka przedstawia tu krytyczny stosunek do sentymentalizmu jako specyficznej uczuciowości, ale także sztuki operującej wyświechtanymi kliszami banalizującymi problematykę miłosną.
Przewartościowanie sentymentalnych rekwizytów
Świat przedstawiony w wierszu wyraźnie nawiązuje do scenerii typowo sielankowej. Pojawia się więc para sentymentalnych kochanków stylizowanych na prostych pasterzy: Laura i Filon. Czasoprzestrzeń zostaje ukształtowana z typowych sielankowych elementów: jawor, księżycowa noc. Obraz dopełniają zaś rekwizyty takie, jak wiklinowy koszyk wypełniony malinami czy modra przepaska. Warto zwrócić uwagę, że zastosowane przez poetkę epitety wyraźnie odwołują się do cukierkowej konwencji sielanki: jeśli więc koszyk to koniecznie pleciony, „maliny różowe”, „zielony fraczek”, „modra przepaska”.
Pawlikowska konstruuje więc kolorowy sielankowy obrazek. Okazuje się jednak, że te sentymentalne elementy ulegają tu wyraźnemu przewartościowaniu. Taki efekt osiąga się głównie dzięki znaczącym epitetom, których duże nagromadzenie w tekście podkreśla malarskość tej poezji. Jawor jest więc „ponury i siny”, światło księżycowe ma „pożółkłą woń”, Laura posiada „chudą rękę”, a sentymentalny kochanek to „smutny Filon”. Cukierkowa aura zostaje tu zatem wyraźnie zaburzona, bohaterowie robią wrażenie zmęczonych odgrywanymi rolami, a sceneria wydaje się na oczach czytelnika ulegać powolnej destrukcji.
Demaskacja iluzji świata przedstawionego
Ów rozpad sielankowej wizji dokonuje się przede wszystkim przez ujawnienie literackiego statusu świata przedstawionego. Wyraźnie zdradza się tu iluzyjny charakter prezentowanego obrazu. Jawor na przykład jest „jak drzewo na sztychu”, a Laura leży „wśród księżycowej, pożółkłej i francuskiej woni”. Poetka w tym metaforycznym określeniu kochanki sygnalizuje, że nie jest ona postacią realną, ale bohaterką sentymentalnego (francuskiego) romansu. Najmocniej literackość Laura i Filona dochodzi do głosu w ostatniej strofie tekstu:
Przyszli w proch się rozsypać (płascy jak kwiat w książce)
pod umówionym, silnym, szumiącym jaworem:
w bladej sukni i w wielkiej kamei z amorem
Wyraźnie zwraca się uwagę, że postaci sentymentalnych kochanków należą do rzeczywistości tekstu. Wskazuje na to fakt, że niczym papier Laura i Filon mają rozsypać się w proch, a także porównanie pary do płaskiego kwiatu w książce. Płaskość należy tu rozumieć wieloznacznie, jako kategorię przestrzenną (skoro są płascy to znaczy, że ich fizyczny byt nie jest trójwymiarowy, czyli realny, ale książkowy) oraz jako kategorię wartościującą, „płaski” znaczy bowiem tyle, co banalny. Mówi się tu zatem o tym, że sentymentalna literatura o miłości, chociaż ma niewątpliwy urok (porównuje się ją do kwiatu), jest już przeszłością, ponieważ nie oddaje prawdy o rzeczywistości, ale ją trywializuje. Oznakami śmierci sielankowej wizji świata są tu proch i zasuszona roślina.
Warto też zwrócić uwagę na znaczące elementy stroju Laury i Filona. Mężczyzna ma na sobie frak, natomiast do sukni dziewczyny jest przypięta „wielka kamea z amorem”. Pawlikowska obnaża w ten sposób oszustwo sentymentalnej sielanki, gdzie bohaterami były proste postaci z ludu, a mimo to przypisywano im nieprawdziwą egzaltację. Poetka pokazuje Laurę i Filona jako osoby niejako udające pasterzy. Tym samym demaskacja bohaterów jest tu podwójna. Jednocześnie Laura i Filon zyskują wymiary uniwersalne, jako oznaka bezpowrotnie minionej epoki fraków i kamei.
Zanegowanie sentymentalnej uczuciowości dokonuje się tu jednak nie na drodze buntu, ale nostalgicznego wspomnienia. W wierszu dominuje bowiem atmosfera melancholijnego smutku, a nawet tęsknoty za utraconymi złudzeniami. Nowoczesna uczuciowość i literatura rządzą się już innymi realiami, w których nie ma miejsca na udawanie i nieszczerość.