Ukraina
TERYTORIUM PAŃSTWA
Powierzchnia: 603,6 tys. km2 (największe po Rosji państwo w Europie – największe spośród państw w całości leżących w Europie).
Do 1991 roku Ukraina wchodziła w skład Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Dzisiejsze granice są więc dawnymi wewnętrznymi i zewnętrznymi granicami w ramach ZSRR – granicami Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.
W czasach istnienia ZSRR – w 1954 roku – do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej przyłączono rosyjski do tej pory Krym. Tatamtejsza ludność rosyjskojęzyczna wyraźnie ciążyła do Rosji, a rosyjska marynarka wojenna cały czas stacjonuje w leżącej na Półwyspie Krymskim bazie w Sewastopolu. Po niekonstytucyjnej (ale uzasadnionej przemocą zastosowaną przez władze wzgledem mieszkańców kraju) zmianie władzy Kijowie w dniach 22/23 lutego 2014 roku Rada Najwyższa Republiki Autonomicznej Krymu i Rada Miejska Sewastopola proklamowały w dniu 11 marca niepodległość Krymu. Następnie po nie do końca demokratycznym referendum władze Republiki Krymskiej podpisały umowę z Rosją o przystąpieniu Krymu i Sewastopola do Federacji Rosyjskiej. Umowa ta weszła w życie 21 marca 2014 roku. Obecnie (w kwietniu 2014 roku) Krym jest faktycznie częścią Rosji, ale fakt ten nie jest uznawany przez społeczność międzynarodową. Jeśli uznać secesję Krymu (i Sewastopola) za fakt dokonany, wówczas powierzchnia Ukrainy zmniejszy się o 27,1 tys. km2, czyli do 576,5 tys. km2 (w dalszym jednak ciągu będzie ona większa od Francji, kolejnego państwa europejskiego pod względem powierzchni). Nie w pełni rozgraniczone są wody terytorialne Federacji Rosyjskiej i Ukrainy na Morzu Azowskim.
Zachodnia granica Ukrainy (granica polsko-ukraińska) była przed 1991 rokiem granicą radziecko-polską. Jej przebieg został ustalony przez stronę radziecką w rezultacie II Wojny Światowej – w 1944 i 1945 roku (większa korekta przebiegu granicy miały miejsce w 1951 roku).
W okresie II Wojny Światowej ustalił się też przebieg granicy radziecko-rumuńskiej (dziś pokrywa się z nią granica ukraińsko-rumuńska) – w 1940 roku Związek Radziecki zajął do tej pory rumuńską Północną Bukowinę.
Ukraina ma stosunkowo świeże tradycje państwowe, chociaż Ukraińcy mają (zwłaszcza mieszkańcy Ukrainy Zachodniej i Środkowej) silne poczucie odrębności narodowej. W Średniowieczu (aż do XII w.) to właśnie centralna część dzisiejszej Ukrainy była centrum politycznym i kulturalnym Rusi Kijowskiej. Później rozkwitały tu księstwa dzielnicowe – na południowym zachodzie Rusi księstwa: halickie (od XIV w. związane z Polską) i włodzimierskie. W następnych stuleciach ziemie te podlegały: Mongołom, Litwie, Koronie (w ramach Rzeczpospolitej), a od XVII-XVIII wieku Rosji i Austrii (Galicja – dziś Ukraina Zachodnia). Nazwa Ukraina – oznaczająca pogranicze – upowszechniła się w odniesieniu do obszarów naddnieprzańskich w czasach I Rzeczpospolitej – były to bowiem jej południowo-wschodnie kresy.
Próby stworzenia własnej państwowości mieszkańcy Ukrainy podejmowali m.in. w wieku XVII (za czasów Bohdana Chmielnickiego, hetmana Kozaków Zaporoskich) oraz w latach 1918-1920 (po upadku monarchii Habsburgów i Romanowów). Często próby te wiązały się z walkami z Polską i Polakami (historia nas nie tylko łączy, ale i dzieli).
W pierwszym okresie rządów radzieckich – do 1932 roku – Ukraińcy z ramach Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej mieli znaczną autonomię kulturalną. Skończyło się to w rezultacie centralizacyjnej polityki Józefa Stalina, kiedy represje dotknęły ukraińskie elity, a ukraińscy chłopi bardzo ucierpieli na skutek celowo wywołanego głodu z lat 1932-33. Dopiero rozpad ZSRR dał Ukraińcom niepodległość.
Sami Rosjanie często nie traktują Ukraińców jako odrębnego narodu, uważając ich za gałąź narodu rosyjskiego – posługującą się językiem małorosyjskim (sami siebie – mieszkańców dawnego Wielkiego Księstwa Moskiewskiego - określają jako Wielkorosjan). Obecnie włądze rosyjskie domagają się federalizacji Ukrainy.
LUDNOŚĆ (wskaźniki ludnościowe podawane łącznie z Krymem)
Liczba ludności (2011 r.): ponad 45,85 mln mieszkańców (siódme – licząc Rosję – pod względem liczby ludności państwo w Europie, ale w 1993 roku Ukrainę zamieszkiwało ponad 52 mln osób (obserwujemy tam proces wyludniania się); w Republice Krymu, która w marcu 2014 roku ogłosiła odłączenie się od Ukrainy mieszkało pod koniec 2013 roku około 2,3 mln osób (można jednak przypuszczać, że część tych osób - zwłaszcza te narodowści ukraińskiej - opuści Krym).
Gęstość zaludnienia: 76 osób/km2 (mniej niż w Polsce);
Ujemny przyrost naturalny (2010 r.): -4,4‰ (w roku 2000 przyrost naturalny był jeszcze niższy i wynosił -7,6‰);
Społeczeństwo ukraińskie charakteryzuje się znaczną przewagą liczebną kobiet nad mężczyznami, na 100 mężczyzn przypada 117 kobiet (dawniej przewaga ta wynikała z dużych strat wojennych dotyczących przede wszystkim mężczyzn, obecnie z dużo krótszego życia mężczyzn niż kobiet – o 10 lat), struktura wiekowa ludności jest podobna jak w Polsce,
Grupy etniczne: najliczniejsi na Ukrainie są Ukraińcy (mówią językiem ukraińskim ze wschodniosłowiańskiej grupy językowej) – ok. 78% mieszkańców Ukrainy, następni pod względem liczebności na Ukrainie są Rosjanie – ok. 17% (gł. na południu i wschodzie), żyją też tu nieliczne grupy Mołdawian i Rumunów (pokrewne językowo grupy etniczne), Polaków, Białorusinów, Węgrów i Tatarów Krymskich (po podboju Chanatu Krymskiego przez Rosję w XVIII wieku wielu wyemigrowało do Turcji, w rezultacie II Wojny Światowej zostali wysiedleni do Azji Środkowej, większość wróciła na Krym w latach 80.tych i 90.tych XX wieku).
Prawie 80% mieszkańców Ukrainy deklaruje się jako osoby w mniejszym lub większym stopniu religijne. Większość z nich to prawosławnie kilku kościołów autokefalicznych (samorządnych) – najwięcej wiernych ma Ukraiński Kościół Prawosławny Patriarchatu Kijowskiego (ok. 50% wszystkich wiernych). Na zachodzie kraju (w dawnej Galicji) żyją wierni kościoła grecko-katolickiego (ok. 8% wiernych) i rzymsko-katolickiego (ok. 2% wiernych) – obie te grupy uznają za głowę kościoła biskupa Rzymu (papieża). Są też grupy chrześcijan kościołów protestanckich, Żydów i muzułmanów (Tatarzy Krymscy).
STOLICA I INNE DUŻE MIASTA
Stolicą Ukrainy jest Kijów. Liczył on w 2009 roku ponad 2,75 mln mieszkańców (jest to jedna z większych metropolii Europy).
Inne duże miasta Ukrainy to: Charków – ok. 1,45 mln mieszkańców (stolica Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w latach 1917-1934), Odessa – ok. 1 mln mieszkańców, Dniepropietrowsk i Donieck (oba ponad 950 tys. mieszkańców). Duże miasta Ukrainy znajdują się więc głównie na Ukrainie środkowej i wschodniej.
Ludność miejska stanowi na Ukrainie prawie 69% ogółu ludności kraju.
ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE (łącznie z Krymem)
Ukraina posiada dostęp do Morza Czarnego (północne jego wybrzeża) i stanowiącego jego odnogę Morza Azowskiego. Do Ukrainy należy (lub należał, uwzględniając secesję Republiki Krymu w marcu 2014 roku) największy półwysep wrzynający się w Morze Czarne – Półwysep Krymski. W Płw. Krymski wcinają się zatoki Morza Czarnego, np. Zatoka Karkinicka i Morza Azowskiego, np. Zatoka Arabacka.
Morze Azowskie połączone jest z Morzem Czarnym Cieśniną Kerczańską.
Wzdłuż północnego – ukraińskiego – wybrzeża Morza Czarnego występują liczne limany i jeziora limanowe, będące zalanymi przez morze ujściowymi odcinkami dolin rzecznych w obszarze o budowie płytowej (doliny mają charakter głęboko wciętego jaru).
Powierzchnia Ukrainy jest przeważnie równinna (dominują niziny i wyżyny). Większa część kraju stanowi południowy fragment Niziny Wschodnioeuropejskiej (wchodzą w jej skład: Nizina Czarnomorska, Nizina Naddnieprzańska i południowy kraniec Niziny Poleskiej oraz Wyżyna Wołyńsko-Podolska, Wyżyna Naddnieprzańska i Wyżyna Doniecka). Geologicznie obszary te należą do struktur tarczowych i platformowych prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej.
Obszar ten jest od południa i południowego zachodu obramowany młodymi (trzeciorzędowe alpidy) górami fałdowymi – Górami Krymskimi (najwyższy szczyt – Roman-Kosz, o wysokości 1 545 m n.p.m.) oraz Karpatami Wschodnimi (najwyższy szczyt – Howerla w paśmie Czarnohory, o wysokości 2 061 m n.p.m., najwyższy szczyt całej Ukrainy).
Ponad 90% obszaru Ukrainy należy do zlewiska Morza Czarnego i Morza Azowskiego. Największą rzeką jest Dniepr – źródła ma w Rosji, następnie płynie przez Białoruś, przez Ukrainę płynie w swoim środkowym i dolnym biegu (ok. 900 km.), ma liczne dopływy, przepływające przez obszary Rosji, Ukrainy i Białorusi (Prypeć, Desnę i inne). Inne duże rzeki wpadające do Morza Czarnego to Boh (ponad 800 km długości) i Dniestr (na Ukrainie bieg górny i dolny). Ukraina posiada też część delty Dunaju. Przez Ukrainę płynie też w swoim górnym biegu Prut, dopływ Dunaju.
Niewielka zachodnia część Ukrainy należy do dorzecza Wisly w zlewisku Morza Bałtyckiego (źródłowe odcinki Sanu i Bugu oraz ich dopływy).
Na Ukrainie jest około 3000 naturalnych jezior, z reguły niewielkich. Największe jest słonawe jezioro limanowe (odcięta od morza laguna) Sasyk, pomiędzy ujściem Dunaju i Bohu (o powierzchni 205 km2). Liczne są za to na Ukrainie sztuczne zbiorniki wodne (przede wszystkim Kaskada Dniepru – największy zbiornik Krzemieńczucki o powierzchni ponad 2 250 km2).
Na Ukrainie dominuje klimat umiarkowany ciepły. W kierunku wschodnim rośnie jednak stopień jego kontynentalizmu, wyrażający się we wzroście rocznej amplitudy temperatury powietrza (zima jest tam bardziej mroźna niż w Polsce, a lato cieplejsze) i spadku wysokości opadów rocznych (z ok. 600 mm na zachodzie do mniej niż 400 mm na wschodzie). Opady roczne powyżej 1000 mm występują tylko w górach – Karpatach i w Górach Krymskich). Na wschodzie występują wiatry suchowieje.
Spadek wysokości opadów w kierunku południowo-wschodnim znajduje swoje odbicie w zmianie roślinności naturalnej – z lasów liściastych i mieszanych na zachodzie i północy, przez lasostep po stepy (wilgotne łąkowe i suche - ostnicowe i piołunowe) na wschodzie i południu. W górach obserwujemy piętra klimatyczne i roślinne – m.in. kosodrzewinę i łąki górskie. Na południowym wybrzeżu Krymu rośnie twardolistna roślinność typu śródziemnomorskiego.
Stepy w XVIII i XIX wieku zostały skolonizowane przez rolników i w znacznym stopniu zamienione w pola uprawne. Roślinność i zwierzęta stepowe można podziwiać w rezerwatach stepowych, np. Askania Nowa, czy Ukraińskim Rezerwacie Stepowym.
STRUKTURA PAŃSTWA I STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE
W obrębie Ukrainy wyodrębniona jest (lub była, jeśli uznamy deklarację niepodległości Krymu z marca 2014 roku) jedna republika autonomiczna – Autonomiczna Republika Krymu (stolica w Symferopolu). Posiada ona swój jednoizbowy parlament i premiera. Ludność republiki autonomicznej to prawie w 60% Rosjanie – liczni są też Ukraińcy i Tatarzy Krymscy. Językami urzędowymi są ojczyste języki 3 wymienionych grup etnicznych. Po niekonstytucyjnej (ale uzasadnionej przemocą zastosowaną przez władze wzgledem mieszkańców kraju) zmianie władzy Kijowie w dniach 22/23 lutego 2014 roku Rada Najwyższa Republiki Autonomicznej Krymu i Rada Miejska Sewastopola proklamowały w dniu 11 marca niepodległość Krymu. Następnie po nie do końca demokratycznym referendum władze Republiki Krymskiej podpisały umowę z Rosją o przysttąpieniu Krymu i Sewastopola do Federacji Rosyjskiej. Umowa ta weszła w życie 18 marca 2014 roku. Obecnie (w kwietniu 2014 roku) Krym jest faktycznie częścią Rosji, ale fakt ten nie jest uznawany przez społeczność międzynarodową.
Ukraina jest członkiem powstałej po rozwiązaniu ZSRR Wspólnoty Niepodległych Państw. Nasz wschodni sąsiad stoi obecnie na rozdrożu – może integrować się z Unią Europejską podpisując traktat stowarzyszeniowy (Ukrainę zachęca do takich działań m.in. Polska) lub silniej związać się gospodarczo z Rosją, np. przystępując do powstałej w 2010 roku Unii Celnej Białorusi, Kazachstanu i Rosji.
W 2013 roku rząd ukraiński zawiesił rozmowy z Unią Europejską na temat umowy stowarzyszeniowej (m.in. pod wpływem nacisków i gróźb strony rosyjskiej). Doprowadziło to do protestów opozycji i części ludności państwa, które doprowadziły do obalenia urzędującego prezydenta i powtórnego nawiązania rozmów stowarzyszeniowych z UE. Równocześnie Rosja - uznająca zmianę władzy na Ukrainie za nielegalną - doprowadziła do secesji Krymu, który przyjęła w skład Federacji. Rosjanie postulują też federalizację Ukrainy, licząc, że rosyjskojęzyczna ludność Ukrainy wschodniej (Ługańsk, Charków i Donieck) oraz południowej (Dniepropietrowsk i Odessa) wybiorą intergrację gospodarczą i polityczną z Rosją. Mogłoby to postawić pod znakiem zapytania dalszy los państwowości ukraińskiej.
GOSPODARKA (łącznie z Krymem)
Produkt krajowy brutto Ukrainy wynosił w 2010 roku prawie 138 mld dolarów amerykańskich (ponad 3 razy mniej niż PKB Polski). PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca wg parytetu siły nabywczej wynosił 6 721 USD (jest ponad 2,5 razy mniejszy niż w Polsce). Stosunkowo wysoki udział w wytwarzaniu PKB mają przemysł i budownictwo – ok. 32%.
Wartość ukraińskiego eksportu wynosiła w 2010 roku ponad prawie 51,5 mld dolarów amerykańskich, co stanowiło 0,3% wartości światowego eksportu. Ponad 40% wartości ukraińskiego eksportu stanowią towary przemysłowe – głównie produkty hutnicze (metale, ich stopy, wyroby metalowe – np. blachy). Duże znaczenie ma też eksport surowców mineralnych – gł. rud żelaza (m.in. do Polski) oraz surowców rolnych (ziarna pszenicy, kukurydzy i przede wszystkim ziarna słonecznika i oleju słonecznikowego).
Paliwa stanowią najważniejszą (pod względem wartości – ok. 1/3) część ukraińskiego importu (źródłem jest głównie Rosja – główny partner handlowy Ukrainy).
Saldo obrotów handlu zagranicznego Ukrainy jest ujemne – w roku 2010 wynosiło ponad -9,4 mld dolarów amerykańskich.
Głównym partnerem handlowym Ukrainy jest Rosja – import z Rosji stanowi ponad 1/3 wartości ukraińskiego eksportu, a eksport do Rosji ponad ¼ wartości ukraińskiego eksportu (po zmianie władzy w Kijowie w lutym 2014 roku Rosja z przyczyn politycznych ograniczyła wymianę handlową z Ukrainą). Pozostali ważni partnerzy handlowi Ukrainy to: Chiny (tylko w imporcie), Niemcy, Polska, Białoruś, Turcja i Włochy.
Na Ukrainie wydobywany jest węgiel kamienny (Zagłębie Donieckie na wchodzie kraju i Zagłębie Wołyńskie na zachodzie kraju, jego przedłużeniem jest Zagłębie Lubelskie w Polsce), gaz ziemny, rudy żelaza (w regionie Krzywego Rogu nad Dnieprem), rudy manganu (w okolicy Nikopola), rudy uranu, siarka, sól kamienna i surowce węglanowe do produkcji cementu.
Produkcja energii elektrycznej na Ukrainie zaspokaja własne potrzebowanie i pozwala na eksport elektryczności (do Polski, Węgier, Słowacji, Bułgarii, Rumunii, Białorusi i Mołdawii). Najwięcej energii elektrycznej produkują elektrownie cieplne, wykorzystujące paliwa kopalniane i elektrownie jądrowe - 4, zbudowane nad Dnieprem i jego dopływami (po ponad 45% udziału w produkcji elektryczności). Mniejszy udział w produkcji elektryczności mają elektrownie wodne (chociaż jedna z nich – zbudowana w Zaporożu w 1932 roku Dnieprowska Elektrownia Wodna umożliwiła szybką industrializacja radzieckiej Ukrainy).
W okresie radzieckim Ukraina była ważnym regionem produkcji rolniczej – do dnia dzisiejszego jest znaczącym regionem produkcji pszenicy, kukurydzy, ziarna słonecznika i buraków cukrowych na świecie.
Główne działy przemysłu to hutnictwo żelaza (Dniepropietrowsk, Dnieprodzierżyńsk, Zaporoże, Krzywy Róg), hutnictwo metali nieżelaznych i przemysł elektromaszynowy (m.in. produkcja obrabiarek w Kijowie i Charkowie, samochodów m.in. w Zaporożu, rakiet wznoszących – w Dniepropietrowsku).
Na Krymie rozwija się turystyka (m.in. kąpieliska w Jałcie i Eupatorii) – przyciąga licznych turystów z Ukrainy i zwłaszcza Rosji.
Białoruś
TERYTORIUM PAŃSTWA I STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE
Powierzchnia: prawie 207,6 tys. km2.
Do 1991 roku Białoruś wchodziła w skład Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Dzisiejsze granice są więc dawnymi wewnętrznymi i zewnętrznymi granicami w ramach ZSRR – granicami Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.
Granica z Polską ostatecznie ustalona została po II Wojnie Światowej (był to dyktat strony radzieckiej). Zarówno jednak po polskiej stronie granicy żyją Białorusini, jak i po stronie białoruskiej żyją Polacy.
Państwowość białoruska powstała właściwie dopiero w efekcie rozpadu ZSRR. Sami Białorusini również często nie mają wyraźnego poczucia odrębności narodowej (przed II Wojną Światową duża część chłopskiej, białoruskiej ludności Polesia określała się w spisach ludności w II Rzeczpospolitej jako tutejsi – czyli jako osoby związane z miejscem zamieszkania a nie narodem). Historycznie dzisiejszy naród białoruski wywodzi się z Księstwa Połockiego rozbitej na dzielnice średniowiecznej Rusi. Stosunkowo wcześnie – już w XIII wieku ta część Rusi została podbita przez Litwinów i aż do końca XVIII wieku była częścią Wielkiego Księstwa Litewskiego (niektórzy patrioci białoruscy właśnie Wielkie Księstwo Litewskie traktują jako pierwsze prawdziwe państwo białoruskie).
Białoruś – zwłaszcza pod dyktatorskimi rządami (przy pozorach stosowania procedur demokratycznych) prezydenta Aleksandra Łukaszenki nastawiona jest na współprace i daleko idącą integrację polityczną, wojskową i gospodarczą z Federacją Rosyjską (ogranicza ja tylko obawa prezydenta Łukaszenki przed utratą chociażby części władzy, jaką ma na Białorusi).
Od 2010 roku działa Unia Celna Białorusi, Kazachstanu i Rosji (na granicy rosyjsko-białoruskiej nie ma kontroli celnych). Od 2000 roku istnieje konfederacja 2 państw - Związek Rosji i Białorusi, mający służyć integracji przede wszystkim gospodarczej i walutowej (wprowadzeniu na Białorusi rosyjskiego rubla) obu państw. Władze rosyjskie widziały jednak w przyszłości Białoruś jako część Federacji Rosyjskiej (jej zachodnie gubernie). Strona rosyjska stara się też zmusić Białorusinów do sprzedaży najbardziej dochodowych przedsiębiorstw przemysłowych.
LUDNOŚĆ
Liczba ludności (2011 r.): 9,45 mln mieszkańców, ale w 2000 roku na Białorusi żyło nieco ponad 10 mln ludzi (obserwujemy więc tam depopulację);
Gęstość zaludnienia: 45,6 osoby/km2 (ponad 2 razy mniej niż w Polsce);
Ujemny przyrost naturalny (2010 r.): -3,1‰;
Społeczeństwo białoruskie charakteryzuje się znaczną przewagą liczebną kobiet nad mężczyznami, na 100 mężczyzn przypada 115 kobiet (dawniej przewaga ta wynikała z dużych strat wojennych dotyczących przede wszystkim mężczyzn, obecnie z dużo krótszego życia mężczyzn niż kobiet – o 11 lat), struktura wiekowa ludności jest podobna jak w Polsce,
Grupy etniczne: najliczniejsi na Białorusi są Białorusini - prawie 84% mieszkańców kraju, jednak tylko ok. 12% mieszkańców Białorusi posługuje się na co dzień językiem białoruskim (język wschodniosłowiański, w XIV-XVI w. jeden z głównych języków Wielkiego Księstwa Litewskiego), większość mówi językiem rosyjskim (jeden z 2 języków urzędowych Białorusi);
następne pod względem liczebności grupy etniczne Białorusi to: Rosjanie (>8% ludności), Polacy (ok. 3% ludności, głównie na Grodzieńszczyźnie, przy granicy z Polską) oraz Ukraińcy (ok. 1,5% mieszkańców).
Jako dawna republika radziecka Białoruś odznacza się dużą liczbą ateistów i agnostyków. Za osoby w jakimś stopniu religijne uważa się ok. 59% mieszkańców Białorusi – ponad 80% z nich to wierni kościoła prawosławnego, 12% to rzymscy katolicy (gł. Polacy i Litwini) i drobne grupy chrześcijan reprezentujących kościoły protestanckie, Żydów i muzułmanów (Tatarzy Litewscy - Lipkowie).
STOLICA I INNE DUŻE MIASTA
Stolicą Białorusi jest Mińsk. Liczył ona w 2010 roku ponad 1,83 mln mieszkańców.
Inne miasta białoruskie są dużo mniejsze. Drugie pod względem liczby mieszkańców miasto – Homel liczy (2013) ok. 500 tys. mieszkańców. Inne miasta o liczbie mieszkańców >300 tys. to: Mohylew (ok. 350 tys. mieszkańców), Witebsk (prawie 350 tys. mieszkańców), Grodno (ponad 325 tys. mieszkańców) i Brześć (ok. 300 tys. mieszkańców).
Ludność miejska stanowi na Białorusi prawie 75% ogółu ludności kraju.
ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE
Białoruś nie ma dostępu do morza. Jest krajem nizinnym – jego terytorium wchodzi w skład Niziny Wschodnioeuropejskiej. Najwyższy punkt – Dzierżyńska Góra (o wysokości 346 m n.p.m.) położony jest na wale moreny czołowej.
Północ kraju to: Pojezierze Białoruskie (znajduje się tam największe na Białorusi jezioro Narocz, o powierzchni 80 km2, drugi obszar występowania jezior na Białorusi to Polesie – np. Jezioro Świteź) i wzgórza moreny czołowej ostatniego zlodowacenia – Grzęda Białoruska. Na południe od Grzędy Białoruskiej ciągnie się pas równin: Równina Nadbużańska, Równina Środkowej Berezyna, Równina Orszańsko-Mohylewska i bagienna Nizina Poleska (bagna zajmują ok. 20% powierzchni kraju).
Północna część kraju należy do zlewiska Morza Bałtyckiego (dorzecza Wisły, Niemna i Dźwiny), południowa do zlewiska Morza Czarnego (dorzecze Dniepru – 720 km w granicach Białorusi, gł. dopływy Dniepru to Prypeć i Berezyna – najdłuższa rzeka płynąca w całości na terytorium Białorusi, 613 km).
Klimat Białorusi jest podobny do klimatu wschodniej Polski, jest to klimat umiarkowany ciepły , o cechach przejściowych pomiędzy klimatem morskim i kontynentalnym (stopień kontynentalizmu klimatu jest nieco większy niż w Polsce).
Gleby na Białorusi są z reguły słabe – bielicowe lub bagienne. Tylko w dolinach rzek występują nieco bardziej żyzne mady.
Naturalna roślinnością tego obszaru są lasy mieszane – duże kompleksy leśne występują na północnym zachodzie kraju (m.in. Puszcza Białowieska, czy Puszcza Nalibocka), na Polesiu, w dorzeczu Berezyny i na północ od Dźwiny.
Liczne są duże zwierzęta leśne i związane z obszarami podmokłymi (wolki, bobry, łosie, żurawie).
GOSPODARKA
Produkt krajowy brutto Białorusi wynosił w 2010 roku prawie ok. 55 mld dolarów amerykańskich (jest ponad 8 razy mniejszy niż PKB Polski). PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca wg parytetu siły nabywczej wynosił 13 928 USD.
Wartość białoruskiego eksportu wynosiła w 2010 roku ponad 25,25 mld dolarów amerykańskich, co stanowiło ok. 0,2% wartości światowego eksportu. Główne produkty eksportowe Białorusi to: przetworzone paliwa (27% wartości eksportu), produkty przerobu rosyjskiej ropy naftowej przez rafinerię Mozyrz, nawozy potasowe i ciągniki rolnicze.
Saldo obrotów handlu zagranicznego Białorusi jest ujemne i w roku 2010 wynosiło -9,6 mld dolarów amerykańskich.
Głównym parterem handlowym Białorusi (w jeszcze większym stopniu niż Ukrainy) jest Rosja. Ponad połowa wartości białoruskiego importu (głównie paliwa) pochodzi z Rosji; ponad 38% środków uzyskiwanych przez Białoruś z eksportu pochodzi ze sprzedaży towarów do Rosji. Pozostali ważni partnerzy handlowi Białorusi to: Ukraina, Polska, Łotwa, Niemcy i Chiny.
Białoruś jest jednym z największych na świecie producentow soli potasowych (wydobycie w okolicach Soligorska), wykorzystywanych do produkcji nawozów potasowych. Poza tym posiada niewielki zasoby węglowodorów i pospolite surowce skalne (piaski, gliny, żwiry).
Białoruska energetyka oparta jest na elektrowniach cieplnych (planowana jest tam budowa 1 lub 2 elektrowni atomowych).
Do najważniejszych roślin uprawnych na Białorusi należą ziemniaki. Rozwija się też produkcja zwierzęca (mleko, przetwory mleczne i mięso).
W dawnym Związku Radzieckim Białoruś była ważnym producentem wyrobów przemysłowych – ciągników rolniczych, telewizorów i innych. Po upadku Związku Radzieckiego zamówienia z innych krajów dawnego ZSRR (zwłaszcza z Rosji) zmniejszyły się. Na Białorusi inaczej niż w innych krajach postkomunistycznych niewielkie rozmiary miała prywatyzacja – do dnia dzisiejszego sektor państwowy w gospodarce białoruskiej zatrudnia ponad połowę pracowników – istnienie tych zakładów było podtrzymywane przez państwo niezależnie od ich wyników ekonomicznych. Nieefektywność gospodarki państwowej, w połączeniu z utrudnieniami eksportowymi w handlu z Unią Europejską i USA (cła importowe w UE) oraz ujemnym bilansem handlowym spowodowały, że sytuacja gospodarki Białorusi pogorszyła się w 2011 roku na tyle, ze rząd prezydenta Łukaszenki musiał wystąpić o pomoc do Międzynarodowego Funduszu walutowego.
Przez Białoruś przebiegają ważne szlaki transportowe i przesyłowe (ropociąg Przyjaźń, gazociąg jamalski) łączące Europę środkowa i zachodnią z Rosją.