Republika Czeska i Republika Słowacka były w przeszłości 3 razy złączone w granicach jednego państwa.
W okresie 1526-1918 oba te kraje wchodziły w skład monarchii austriackich Habsburgów (jako 2 oddzielne części – Królestwo Czech i Górne Węgry – dziś Słowacja, będące częścią Królestwa Węgier).
W latach 1918-1938 oraz powtórnie w latach 1945-1992 Czechy i Słowacja stanowiły 2 główne człony Republiki Czechosłowackiej (w latach 1990-1992 jako federacji).
Oba kraje nie mają dostępu do morza.
REPUBLIKA CZESKA
TERYTORIUM PAŃSTWA
Powierzchnia: nieco ponad 78,85 tys. km2 – ukształtowała się ostatecznie 1 stycznia 1993 roku do pokojowym rozpadzie Czechosłowacji.
Wiele granic – granice zachodnia, południowa i wschodnia (obecnie granica ze Słowacja, wcześniej wewnętrzna granica administracyjna w obrębie Czechosłowacji) – ukształtowało się w Średniowieczu, jako granice Królestwa Czech.
W okresie od XIV w. do połowy XVIII w. w skład Królestwa Czech jako oddzielna prowincja wchodził Śląsk. Został on utracony na rzecz Królestwa Prus w rezultacie wojen śląskich, łącznie z nie będącym historycznie częścią Śląska Hrabstwem Kłodzkim (Kotlina Kłodzka). Tylko niewielka, południowo-wschodnia część Śląska pozostała pod władzą Habsburgów, panujących w Czechach (dawne księstwo cieszyńskie i fragmenty księstw: nyskiego, opawskiego i karniowskiego).
Ostatecznie północne granice Czech (Republiki Czeskiej) ukształtowały się po 1918 roku w efekcie rozpadu habsburskich Austro-Węgier. Po konflikcie zbrojnym z Polską do Czechosłowacji (obejmowała obecną Republikę Czeską) przyłączono większą część Śląska Cieszyńskiego (tzw. Zaolzie), na korzyść Czechosłowacji zmieniły się też granice z niemieckim Śląskiem.
Spór etniczno-graniczny z Niemcami i z Polską odżył w 1938 roku (Czesi czasowo stracili ziemie pograniczne, a Czechosłowacja rozpadła się) i po 1945 (Czechosłowacja domagała się części Śląska, przekazanego Polsce przez Stalina, a zwłaszcza Kotliny Kłodzkiej i okolic Raciborza oraz Głubczyc, zostały one przy Polsce, a przebieg granicy z Polską ostatecznie ustalono w 1958 roku).
LUDNOŚĆ
Liczba ludności (2011 r.): >10,5 mln mieszkańców;
Gęstość zaludnienia: 133 osób/km2 (nieco więcej niż w Polsce);
Dodatni przyrost naturalny (2010 r.): +1,0‰ (ale w ostatnich kilkunastu latach występowały też wartości ujemne – np. -1,8‰ w 2000 roku);
Struktura płciowa (106 kobiet przypada na 100 mężczyzn) i wiekowa mieszkańców Republiki Czeskiej jest podobna jak w Polsce. Nieco większy niż w Polsce jest tam udział osób w wieku 65 lat i powyżej (13,5% w Polsce i 15,5 w Rep. Czeskiej);
Grupy etniczne: Czesi (grupa etniczna posługująca się językiem z grupy zachodniosłowiańskich) – 94% mieszkańców, ok. 5% mieszkańców stanowią Morawianie (przez wielu etnografów uważani za gałąź narodu czeskiego), a ok. 1,5% Słowacy. Inne mniejszości etniczne to: Ślązacy, Polacy, Niemcy i Romowie (liczba tych ostatnich jest niepewna, w spisach powszechnych za Romów uważa się kilkanaście tysięcy obywateli Czech, według niektórych źródeł osoby pochodzenia romskiego deklarują się jednak często jako Czesi lub Słowacy, a całkowita liczba Romów MOS sięgać nawet 200 tys. osób).
Przed II Wojną Światową główną mniejszością narodową w Czechosłowacji byli Niemcy. Wg spisu ludności z 1930 roku stanowili oni ponad 22% mieszkańców państwa – więcej niż Słowacy. Zamieszkiwali wzdłuż zachodnich granic państwa i w 1938 roku doprowadzili do rozpadu Czechosłowacji – zamieszkany przez Niemców tzw. Kraj Sudecki przyłączono do III Rzeszy niemieckiej. Po II wojnie Światowej Niemcy Sudeccy zostali przymusowo wysiedleni z terytorium Czechosłowacji.
Czesi uważani są za jeden z najbardziej laickich narodów Europy. Za ateistów i agnostyków uważa się ponad 34% Czechów, a około 45% nie deklaruje swojej przynależności wyznaniowej. Wśród osób przynależących do jakiegoś kościoła najwięcej jest katolików (rzymskich) – nieco ponad 10% mieszkańców Czech (kościół rzymski jako wyznanie wspierane przed 1918 rokiem przez Habsburgów budził i budzi niechęć wśród wielu patriotycznie nastawionych Czechów). Niewielkie grupy wyznaniowe (0,3-0,5% mieszkańców kraju) stanowią wyznawcy należący do kościołów protestanckich – zwłaszcza tych nawiązujących do tradycji ruchu husyckiego (Ewangelicki Kościół Czeskobraterski i Czechosłowacki Kościół Husycki) oraz chrześcijanie prawosławni.
STOLICA I INNE DUŻE MIASTA
Stolicą Republiki Czeskiej jest Praga. Liczy on ok. 1,25 mln mieszkańców (ponad 10% ludności kraju). Inne duże miasta Republiki Czeskiej (liczące powyżej 100 tys. mieszkańców) to: Brno (największe miasto Moraw, o liczbie ludności przekraczającej 400 tys. mieszkańców), Ostrawa (największe miasto czeskiego Śląska, o liczbie mieszkańców wynoszącej prawie 300 tys. mieszkańców) oraz Pilzno i Liberec w Czechach i Ołomuniec na Morawach.
Ludność miejska stanowi w Republice Czeskiej ok. 73,5% ogółu ludności kraju.
ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE
Republika Czeska leży w centralnej części Europy. Najwyżej położonym punktem jest Śnieżka (1 602 m n.p.m.) – najwyższy szczyt Karkonoszy i zarazem Sudetów, a najniżej położone miejsce leży niedaleko miejscowości Hřensko, gdzie Łaba wypływa z terytorium Czech (117 m p.p.m).
Geologicznie i geomorfologicznie większa część Republiki Czeskiej pokrywa się z wyżynno-górzystym Masywem Czeskim. Stąd większość obszaru Republiki Czeskiej (ok. 74% powierzchni kraju) ma charakter niskich wyżyn, o wysokości bezwzględnej 200-500 m n.p.m. W wielu regionach występują skały późno-proterozoiczne i staro-paleozoiczne.
Masyw Czeski otaczają stare góry zrębowe pierwotnie sfałdowane w orogenezie hercyńskiej:
- Sudety od północy z najwyższym wzniesieniem Śnieżka (jak wspomniano jest to tez najwyższy szczyt Czech),
- Rudawy (niemieckie Erzgebirge) (niemieckie Erzgebirge) od północnego zachodu, z najwyższym szczytem Klinovec (1 244 m n.p.m.),
- Las Czeski (najwyższy szczyt Čerchov – 1 042 m n.p.m.), Szumawa (niemiecki Las Bawarski), z najwyższym szczytem Plechy (1 378 m n.p.m.) od zachodu i południowego zachodu.
Wschodnią częścią Masywu Czeskiego jest (ciągnąca się od Pragi do Brna) Wyżyna Czesko-Morawska, osiągająca maksymalnie wysokość 837 m n.p.m. w Górach Jihlawskich.
W centrum Masywu Czeskiego znajduje się tektoniczne obniżenie Niziny Połabskiej. Jej obniżenie wykorzystuje rzeka Łaba. Leżą tam historyczne centra miejskie Czech – Praga, Kutna Hora, Hradec Kralove i Pardubice.
Na wchód od wyżyn Masywu Czeskiego położone są kotlinne obniżenia (geologicznie zapadlisko przedgórskie powstałe w orogenezie alpejskiej) Podkarpacia Zachodniego (do krain geograficznych tego regionu należy m.in. Brama Morawska, którą przecina dział wodny między zlewiskiem Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego).
Wzdłuż wschodniej granicy Czech ciągną się pasma górskie Karpat Zachodnich: Chrziby o wysokości do 587 m n.p.m. (Brdo), Białe Karpaty o wysokości do 970 m n.p.m. (Wielka Jaworzyna), Beskid Śląsko-Morawski o wysokości do 1 324 m n.p.m. (Łysa Góra) i inne.
Obszar Republiki Czeskiej położony jest w obrębie zlewisk 3 mórz: Morza Bałtyckiego (dorzecze Odry – ma źródła w Czechach, w Górach Odrzańskich we Wschodnich Sudetach) – ok. 6% powierzchni kraju, Morza Czarnego (dorzecze Morawy – dopływu Dunaju, mającej swoje źródła na południowym stoku Śnieżnika Kłodzkiego) – 29% powierzchni kraju, Morza Północnego (dorzecze Łaby, o długości 370 km w Rep. Czeskiej, mającej swoje źródła w Karkonoszach, poniżej Łabskiego Szczytu). Głównym dopływem (lewostronnym) Łaby w Czechach i jednocześnie najdłuższą rzeką w Republice Czeskiej jest przepływająca przez Pragę Wełtawa (dł. 435 km), która ma swoje źródła w Szumawie.
Klimat Czech podobny jest do klimatu Polski.
W Republice Czeskiej jest niewiele naturalnych jezior. Na rzekach zbudowano jednak wiele sztucznych zbiorników wodnych.
Są Czechy bogate w wody mineralne, wykorzystywane m.in. w uzdrowiskach: Karlowe Wary (cieplice o temperaturze do 73°C) i Mariańskie Łaźnie (cieplice o temperaturze 30°C).
Lasy zajmują około 30% powierzchni Czech. W południowo-wschodniej części kraju miejscami występuje roślinność stepowa. Występuje tu też niewielka populacja dropia, ptaka typowego dla strefy stepów i lasostepów.
GOSPODARKA
Gospodarka czeska dużo wcześniej i silniej niż polska podlegała procesowi industrializacji.
W Średniowieczu w Czechach rozwijało się górnictwo – bogate złoża srebra w Kutnej Horze umożliwiły królom Czech bicie najpospolitszej monety Europy Środkowej owego czasu – grosza praskiego. W wieku XVI zastąpił go w tej roli srebrny Joachimsthaler Gulden (talar), bity ze srebra wydobywanego w Jachymowie w zachodnich Czechach. Obecnie w Republice czeskiej wydobywany jest: węgiel brunatny w Zagłębiu Północnoczeskim (ośrodki: Most i Chomutov), węgiel kamienny w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim blisko granicy z Polska na Górnym Śląsku oraz rudy uranu, cynku, ołowiu, antymonu oraz grafit i kaolin.
Produkt krajowy brutto Republiki Czeskiej wynosił w 2010 roku 198 mld dolarów amerykańskich. PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca wg parytetu siły nabywczej wynosił 25 283 USD (znacznie więcej niż w Polsce – 19 783 USD).
Wartość czeskiego eksportu wynosiła w 2010 roku ponad 133 mld dolarów amerykańskich, co stanowiło 0,9% wartości światowego eksportu. Ponad połowa wartości czeskiego eksportu pochodziła ze sprzedaży maszyn, urządzeń i środków transportu. Bilans handlowy Republiki Czeskiej jest dodatni (więcej towarów sprzedają za granicę niż zza granicy sprowadzają). Główni partnerzy handlowi Republiki Czeskiej to kraje Unii Europejskiej: Niemcy (ok. 32% wartości eksportu i 32% wartości importu), Słowacja i Polska. Wśród krajów, z których Republika czeska importuje towary duże znaczenia maja też Chiny i Rosja.
W produkcji energii elektrycznej największe znaczenie mają elektrownie cieplnme (ok. 60% produkcji z tego źródła) i jądrowe (31% - elektrownie w Dukovanach i Temelinie). Duże znaczenie w gospodarce czeskiej ma przemysł, odpowiedzialny (razem z budownictwem) za wytworzenie 37,5% wartości dodanej brutto. Główne centra przemysłowe Republiki czeskiej to: Praga (przemysł spożywczy, farmaceutyczny, środków transportu, poligraficzny i in., nad przemysłem zdecydowanie dominują obecnie usługi), Brno (przemysł maszynowy – np. fabryka ciągników rolniczych Zetor, w przeszłości zbrojeniowy), Pilzno (od połowy XIX w. przemysł hutniczy i zbrojeniowy, potem produkcja lokomotyw, samolotów itp., dziś Škoda Holding oraz przemysł browarniczy – Pilzner Urquell), Ostrawa (przemysł wydobywczy – zagłębie ostrawsko-karwińskie – przedłużenie GOP i przemysł hutniczy), Mlada Boleslaw (zakłady samochodowe Škody, dziś należące do niemieckiego koncernu samochodowego Volkswagen). W Kolinie powstały fabryka firmy Toyota Peugeot Citroën Automobile. Czechy są też znane z ośrodków przemysłu szklarskiego. Przed II Wojną Światową istniała w Czechosłowacji firma obuwnicza Bata (pierwsza fabryka w Zlinie), jedna z bardziej znanych marek obuwniczych świata.
W produkcji rolnej duże znaczenie w Republice Czeskiej ma uprawa pszenicy, jęczmienia (do produkcji słodu), buraków cukrowych, chmielu i produkcja miodu.
Duże znaczenie w gospodarce republiki czeskiej ma tez turystyka. W 2008 roku kraj odwiedziło 6,6 mln turystów. Najwięcej turystów przyciąga Praga.
REPUBLIKA SŁOWACKA
TERYTORIUM PAŃSTWA
Powierzchnia: nieco ponad 49 tys. km2 – ukształtowała się ostatecznie 1 stycznia 1993 roku do pokojowym rozpadzie Czechosłowacji.
Tradycja państwowa Słowaków jest dosyć krótka – Pierwsza Republika Słowacka istniała w latach 1938-1944, druga istnieje od 1 stycznia 1993 roku. Wcześniej (1918-1992, z przerwą 1938-45) Słowacja wchodziła w skład Czechosłowacji a przed jej powstaniem w skład Królestwa Węgier (jako Górne Węgry).
Południowe granice dzisiejszej Słowacji ukształtowały się w 1918 roku w rezultacie rozpadu monarchii Habsburgów i wchodzącego w jej skład Królestwa Węgier. Nowo powstała granica czechosłowacko-węgierska nie była w pełni granicą etniczną. Po stronie czechosłowackiej pozostała znaczna mniejszość węgierska (granica ta poza chwilową rewizja w okresie II wojny Światowej pozostała do dzisiaj bez zmian). Granica północna ukształtowała się w dużym stopniu w średniowieczu, jako granica Królestwa Polski i Królestwa Węgier. Większe zmiany miały miejsce tylko na Spiszu i Orawie (były one obszarem spornym w 20.leciu międzywojennym i krótko po II Wojnie Światowej).
LUDNOŚĆ
Liczba ludności (2011 r.): prawie 5,45 mln mieszkańców;
Gęstość zaludnienia: 111 osób/km2 (nieco mniej niż w Polsce);
Dodatni przyrost naturalny (2010 r.): +1,3‰;
Struktura płciowa i wiekowa mieszkańców Republiki Słowackiej jest podobna jak w Polsce;
Grupy etniczne: Słowacy (grupa etniczna posługująca się językiem z grupy zachodniosłowiańskich) – 80,7% mieszkańców, 8.5% mieszkańców stanowią Węgrzy (zamieszkują w sposób zwarty wzdłuż południowej granicy państwa, m.in. w okolicach nadgranicznego Komarna), ok. 2% Romowie (zwłaszcza we wschodniej Słowacji) oraz Czesi, Ukraińcy i Rusini (ukraińscy górale – płn.-wsch. część kraju), Niemcy, Polacy, Żudzi, Morawianie. Antagonizmy narodowościowe są na Słowacji dosyć silne, dajac podstawę do sukcesów wyborczych ugrupowań ksenofobicznych (np. partii Vladimira Mečiara, czy Roberta Fico).
Najliczniejsi na Słowacji są rzymscy katolicy – 62% mieszkańców kraju. Następne pod względem liczebności grupy wyznaniowe na Słowacji to: Kościół Ewangelicko Konfesji Augsburskiej (Luteranie) – 6% mieszkańców – Reformacja miała duże znaczenie na Górnych Węgrzech, kościół grecko-katolicki – 3,8% mieszkańców, kościół reformowany (Kalwiniści) – 1,8% mieszkańców. Ateiści, agnostycy i osoby nie chcące podać swojego wyznania stanowili 24% mieszkańców Słowacji.
STOLICA I INNE DUŻE MIASTA
Stolicą Republiki Słowackiej jest Bratysława, leżąca przy granicy państwa z Węgrami i Austrią. Liczyła ona w 2009 roku 431 tys. mieszkańców. Przed 1918 rokiem znana była pod nazwa niemiecką – Preszburg oraz węgierską – Pozsony (czytamy Pożoń). Przed 1918 rokiem Niemcy i Węgrzy stanowili ponad 80% mieszkańców dzisiejszej Bratysławy.
Drugie największe miasto na Słowacji to Koszyce we wschodniej Słowacji, którego liczba ludności przekracza 230 tys. mieszkańców.
Ludność miejska stanowi w Republice Słowackiej ok. 55% ogółu ludności kraju (mniej niż w Polsce).
ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE
Republika Słowacka jest krajem przeważnie górskim. Aż 60% powierzchni kraju leży na wysokości powyżej 300 m n.p.m. Ogólnie góry (Karpaty) zajmują północną i centralną cześć kraju, niziny zaś znajdują się na południu. Są to młode góry fałdowe, sfałdowane i wydźwignięte w orogenezie alpejskiej. Tego wieku są też góry pochodzenia wulkanicznego we wschodniej Słowacji (np. Wyhorlat).
Główne pasma górskie słowackich Karpat patrząc od zachodu to: Małe Karpaty, Białe Karpaty, Wielka Fatra, Mała Fatra, Beskidy (graniczne pasma polskich Beskidów Zachodnich należą na Słowacji do Beskidów Środkowych), Tatry, Niżne Tatry, Rudawy Słowackie, Słowacki Kras, graniczny z Polską Beskid Niski, Bieszczady, Wyhorlat i Góry Slańskie.
Najwyższym szczytem na Słowacji jest Gerlach w Tatrach Wysokich o wysokości 2 655 m n.p.m. Spośród innych pasm Karpat słowackich wysokość 2000 m n.p.m. przekraczają jeszcze Niżne Tatry (2 045 m n.p.m. - Dziumbier).
Pomiędzy pasmami górskimi leżą rozległe kotliny śródgórskie, np. Kotlina Liptowska, czy Kotlina Koszycka.
Główne obszary nizinne to:
- Nizina Zahorska na południowym zachodzie Słowacji. (północno-wschodnie przedłużenie Kotliny Wiedeńskiej, pomiędzy Białymi Karpatami i Małymi Karpatami),
- Nizina Naddunajska – część Małej Niziny Węgierskiej, największy nizinny obszar Słowacji, odznacza się najcieplejszym klimatem i najżyźniejszymi glebami aluwialnymi (madami),
- Nizina Wschodniosłowacka – część Wielkiej Niziny Węgierskiej, tu znajduje się najniżej położony punkt na Słowacji, w dolinie rzeki Bodrog (wysokość 95 m n.p.m.)
Klimat Słowacji charakteryzuje się dobrze wyrażoną piętrowością. Na nizinach na południu temperatury powietrza są wyższe niż Polsce, a opady niższe, w górach na północy opady są wysokie (nawet do 2000 mm), a temperatura powierza niska – np. średnia temperatura powietrza wynosi -5°C. Z piętrowością klimatyczną wiąże się piętrowość roślinna i świata zwierzęcego. Na północy dominują lasy iglaste, dalej na południu zaś mieszane i liściaste (zwłaszcza żyzne buczyny). Na południu duży jest też udział gatunków pontyjsko-panońskich. Ogólnie lesistość Słowacji jest dużo większa niż Polski i wynosi ok. 45%. W kompleksach leśnych obszarów górskich występują dość licznie duże drapieżniki - niedźwiedź, wilk, ryś, żbik. W najwyższych górach spotkać można kozice i świstaki. Obszary ochrony przyrody obejmują prawie ¼ powierzchni Słowacji.
GOSPODARKA
Gospodarka słowacka w odległej przeszłości oparta była głównie na górnictwie i hutnictwie (wydobycie rud metali i ich przetop – tradycyjny region górniczy to Rudawy Słowackie) oraz rolnictwie – uprawie ziemi na nizinach i hodowli w górach. Współcześnie Słowacja jest krajem raczej ubogim w surowce mineralne. Wydobywa się niewielkie ilości: węgla brunatnego w okolicach miasta Prievidza, ropy naftowej na Nizinie Zahorskiej, rud manganu żelaza, miedzi, rtęci, antymonu oraz magnezyt.
Produkt krajowy brutto Republiki Słowackiej wynosił w 2010 roku 87,3 mld dolarów amerykańskich. PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca wg parytetu siły nabywczej wynosił 22 423 USD (więcej niż w Polsce – 19 783 USD).
Wartość słowackiego eksportu wynosiła w 2010 roku ponad 64,7 mld dolarów amerykańskich, co stanowiło 0,4% wartości światowego eksportu. Ponad 50% wartości słowackiego eksportu pochodziła ze sprzedaży maszyn, urządzeń i środków transportu. Bilans handlowy Republiki Słowackiej w 2010 roku był ujemny (więcej towarów kupują zza granicy niż sprzedają za granicę). Główni partnerzy handlowi Słowacji to kraje Unii Europejskiej: Niemcy, Republika czeska, Francja, Węgry, Polska, Austria (w przypadku importu również Rosja, Chiny i Korea).
Słowacja to jedyny kraj Europy Środkowo-Wschodniej, który wprowadził jako walutę Euro w 2009 roku.
Duże znaczenie w gospodarce czeskiej ma przemysł, odpowiedzialny (razem z budownictwem) za wytworzenie 40% wartości dodanej brutto. Główne centra przemysłowe Republiki czeskiej to: Bratysława, Koszyce, Żylina, Bańska Bystrzyca, Martin i Nitra.
W produkcji energii elektrycznej duże znaczenie ma energetyka jądrowa (>50%) – Mochovce, Jaslovske Bohunice. Rozwija się hutnictwo żelaza i stali (m.in. Koszyce), miedzi (m.in. Bańska Bystrzyca), aluminium (m.in. Żar nad Hronem), przemysł petrochemiczny i rafineryjny (Bratysława, Novaky), chemiczny, drzewny, spożywczy (zwłaszcza piwowarski) i elektromaszynowy (m.in. fabryki samochodów Kia w Żylinie oraz Peugeot i Citroën w Trnavie niedaleko Bratysławy, w 2012 roku zakłady wyprodukowały ponad 900 tys. aut - więcej niż polskie fabryki samochodów).
Na Słowacji uprawia się głównie: pszenicę, jęczmień, kukurydzę, rzepak, słonecznik, tytoń, ziemniaki, owoce i warzywa. Rozwija się turystyka - w roku 2007 pojawiło się tam ok. 1,7 mln turystów zza granicy.