Przemysł paliwowo-energetyczny jest gałęzią przemysłu zajmującą się wydobyciem surowców energetycznych i ich przetwarzaniem na paliwa i energię elektryczną.
Produkty wytwarzane przez tę gałąź przemysłu mają strategiczne znaczenie dla gospodarki narodowej poszczególnych państw, jak również gospodarki światowej. Wraz z postępem cywilizacyjnym ludzkości zwiększało się jej zapotrzebowanie na energię. Energia elektryczna jest współcześnie wykorzystywana zarówno przez gospodarstwa domowe (większość urządzeń decydujących o standardzie życia ma zasilanie elektryczne), jak i przez przedsiębiorstwa przemysłowe (maszyny przemysłowe mają współcześnie napęd elektryczny, inaczej niż po pierwszej rewolucji przemysłowej) i usługowe. Z kolei produkcja paliw ma decydujące znaczenie dla możliwości rozwoju transportu samochodowego i lotniczego.
Równocześnie jednak spalanie paliw kopalnych w elektrowniach cieplnych (opalanych węglem, ropą naftową lub gazem ziemnym) powoduje emisję do powietrza zanieczyszczeń powietrza (pyłów, tlenków siarki i azotu) oraz dwutlenku węgla, którego wzrost ilości w atmosferze przyczynia się (według poglądów większości badaczy tego problemu) do nasilenia efektu cieplarnianego, a w efekcie do zmian klimatu.
W obrębie przemysłu paliwowo-energetycznego wyróżniamy kilka branż:
- przemysł węglowy (wydobycie i wstępna obróbka węgla kamiennego i brunatnego,
- przemysł paliwowy (wydobycie i transport ropy naftowej, produkcja paliw w rafineriach),
- przemysł energetyczny (produkcja energii elektrycznej w elektrowniach wykorzystujących konwencjonalne i alternatywne źródła energii),
i inne (np. produkcja gazu węglowego w koksowniach – w 2 poł. XIX wieku i w pierwszej połowie XX wieku wykorzystywany przez gazownie miejskie).
Wielkość i przestrzenne zróżnicowanie wydobycia węgla kamiennego i brunatnego oraz ropy naftowej i gazu ziemnego na świecie omówiono w haśle przemysł wydobywczy.
Podstawowy zakład przetwórczy przemysłu paliwowego to rafineria. Prowadzi się w nim rafinację frakcyjną (rektyfikację) ropy naftowej – ogrzewany surowiec rozdziela się w trakcie podgrzewania na frakcje charakteryzujące się różną lotnością. W najniższych temperaturach – rzędu 20°C z – z ropy naftowej zaczynają ulatniać się gazowe węglowodory, wraz ze wzrostem temperatury w kolumnie rektyfikacyjnej wyodrębniają się coraz cięższe frakcje: surowa benzyna, nafta, olej napędowy (dieslowski), oleje opałowe, w tym mazut oraz smoła i asfalt. Są one przedmiotem dalszej obróbki fizycznej i chemicznej w celu produkcji gotowych paliw, olejów i smarów (takich jak parafina i wazelina). Produkty rafinacji ropy naftowej są też w rafineriach przerabiane na włókna sztuczne (np. nylon), tworzywa sztuczne (takie jak polietylen), czy rozpuszczalniki organiczne (np. toluen). Stąd rafinerie można też uważać za zakłady przemysłu petrochemicznego. Ponadto w rafineriach odzyskiwana jest w nich siarka, będąca . Jest ona surowcem przemysłu chemicznego.
Pierwsze rafinerie powstały w połowie XIX wieku – w Bathgate w Szkocji, w Jaśle wówczas w austriackiej Galicji i w Ploeszti w Rumunii. Obecnie (2012) największy na świecie jest zespół 2 rafinerii znany jako Rafineria Jamnagar (czytaj: Dżamnagar), położony na wybrzeżu stanu Gudżarat w Indiach. Zbudowano go w 1999 roku; może on w ciągu doby przerobić ponad 100 tys. m3 ropy naftowej.
Elektrownie są zakładami przemysłowymi wytwarzającymi energię elektryczną przez przetworzenie innych form energii (np. energii kinetycznej – energii ruchu). Pierwsza prywatna elektrownia powstała w 1878 roku w Bawarii. Pierwsze publiczne elektrownie zbudował w 1882 roku Thomas Edison – dostarczały one energię elektryczną wybranym odbiorcom w Londynie i na Manhattanie w Nowym Jorku. Edison bardziej znany jest jako wynalazca żarówki i właśnie jako źródło oświetlenia początkowo wykorzystywano energie elektryczną. Postęp w energetyce w XX wieku wiązał się z przejściem z prądu stałego na prąd przemienny, rozbudową sieci przesyłowej oraz możliwością tworzenia dużych centralnych elektrowni po skonstruowaniu turbin parowych.
Widać więc, że rozwój energetyki był jednym z wyznaczników drugiej rewolucji przemysłowej. W początkach rozwoju przemysłu i w epoce wcześniejszej do napędu maszyn wykorzystywano energię mięśni ludzkich i zwierzęcych, energię kinetyczną wiatru i wody, a później energię wiązań chemicznych w węglu, którą w maszynie parowej zamieniano na energię cieplną, a w dalszej kolejności na energię kinetyczną (ruchu). Wówczas każdy zakład przemysłowy miał własne źródło energii; obecnie maszyny napędzane są przez energię elektryczną dostarczaną do zakładu za pośrednictwem sieci energetycznej z zewnątrz.
Produkcja energii elektrycznej na świecie wynosiła w 2009 roku ponad 20,1 tys. TWh (terawatogodzin energii – 1 terowatogodzina to bilion watogodzin) i wzrosła od roku 2000 o ponad 4,5 tys. TWh. Największymi producentami energii są (2009): USA (prawie 21% produkcji światowej), Chiny (ok. 18,5%), Japonia (5,2%), Rosja (4,9%) i Indie (4,5%).