Ideologia sarmatyzmu była elementem barokowej kultury polskiej. W środowisku polskich ziemian, reprezentowanych przez drobną i średnią szlachtę, popularna stała się koncepcja, według której Polacy mieli pochodzić od starożytnego ludu Sarmatów. Potomkami Sarmatów mieli być wyłącznie polscy szlachcice. Zgodnie z tą ideologią starożytnych Sarmatów przedstawiano jako konserwatystów broniących dawnych obyczajów i przywiązanych do swojego stylu życia. Ludzie ci kochali wolność i honor, sprzeciwiali się obcym wpływom i zwyczajom. Nic dziwnego, że mit ten rozpowszechnił się wśród drobnej szlachty, która cechowała się dużą nieufnością wobec zachodnioeuropejskich nowinek. Ksenofobiczna kultura sarmacka wyparła typową dla renesansu ciekawość świata i ludzi.
Sarmacki portret polskiego szlachcica w „Pamiętnikach” Jana Chryzostoma Paska
Narrator „Pamiętników” opisuje swoje przygody w czasie polskich wypraw wojennych. Przedstawia między innymi walki Stefana Czarnieckiego ze Szwedami w Polsce i w Danii oraz wyprawy przeciw Moskwie i Tatarom. Narrator utworu to żarliwy patriota, który nade wszystko kocha Polskę. W czasie pobytu za granicą tęskni za krajem i polskimi zwyczajami. Życie ludzi w innych krajach, np. w Danii, często porównuje do polskiego sposobu życia. Negatywnie ocenia zachowanie Duńczyków, zwłaszcza kobiet, które – według niego – nie mają dostatecznego poczucia skromności i wstydu. Krytykuje na przykład zwyczaj spania nago i podkreśla, że polskie żony tego nie robią. Narrator jest również pobożnym katolikiem. Opisuje wygląd kościołów luterańskich, przypominając, że kiedyś były to świątynie rzymskokatolickie. Wspomina też, że wśród Polaków powstał spór o to, czy można chodzić na nabożeństwa luterańskie. Wielu było przeciw, ponieważ obawiali się, że zostaną nawróceni na protestantyzm. Po zwycięskiej bitwie narrator pobożnie służy do mszy, którą odprawia kapelan wojskowy. Walka ze Szwedami jest dla Polaków świętym obowiązkiem. Udział w bitwie traktują jako poświęcenie w obronie wiary i ojczyzny. Chcą zemścić się na Szwedach za spustoszenie kraju i profanowanie katolickich świątyń. Za swoją patronkę obierają Matkę Boską.
Sarmacki portret polskiego szlachcica w „Panu Tadeuszu” Adama Mickiewicza
Epopeja Adama Mickiewicza przedstawia życie polskiej szlachty na Litwie. Wzorem szlachcica i patrioty jest w utworze Sędzia Soplica – stryj tytułowego bohatera. Sędzia jest dobrym i uczciwym gospodarzem. Wzorowo zajmuje się swoim dworem, jest powszechnie szanowany i lubiany przez ludzi z różnych warstw społecznych. Wyrozumiale traktuje swoich pracowników, nie demonstruje wyższości wobec chłopów. Daje im czas na odpoczynek. Sędzia kocha Polskę, marzy o odzyskaniu przez nią niepodległości, dlatego wpaja Tadeuszowi miłość i szacunek do ojczyzny. Dwór w Soplicowie jest symbolem gościnności i patriotyzmu. Na ścianach domu wiszą portrety bohaterów narodowych, a zegar kurantowy wygrywa melodię „Mazurka Dąbrowskiego”.