Portret sarmacki to gatunek w malarstwie, specyficzny dla dawnych ziem Rzeczypospolitej – nie posiadał on swojego precedensu ani następstwa w sztukach plastycznych żadnego innego kraju.
Jego kształtowanie się było związane z bardzo szczególnym dla polskiego społeczeństwa okresem, gdy rody magnackie stale poszerzały sfery swoich wpływów, zdobywały ogromne majątki i budowały imponujące pałace, urastając jednocześnie do godności nowych mecenasów sztuki. W siedzibach magnaterii powstawały sporych rozmiarów galerie, które z powodu przywiązania do rodowej historii (a częściej ze snobizmu) przyozdabiano wizerunkami przodków i współczesnych członków rodziny. Wykonywali je najczęściej artyści z lokalnych cechów malarskich, a w przypadku bogatszych rodów – nadworni malarze pracujący pod dyktando zleceniodawców.
Tego typu prace utrzymane były zazwyczaj w konwencji realistycznej, ukazując postać fundatora lub członków jego rodziny w postawie stojącej, ubranych najczęściej w bogate, reprezentacyjne stroje z epoki i zaopatrzonych w atrybuty szlachcica XVII wieku: szablę lub buławę, księgę i bogato zdobiony krzyż. W zależności od pełnionych funkcji publicznych pojawiały się również innego rodzaju symbole urzędu. Zazwyczaj jednym z elementów stroju lub tła było także godło rodowe.
 |
| Szlachcic bez ucha - portret sarmacki |
Modeli nie idealizowano, stąd też portrety przedstawiają częstokroć postaci z bliznami na twarzy lub odciętym uchem – jak w przypadku portretu szlachcica z obciętym uchem nieznanego autorstwa. Istotną dla tego gatunku konwencją malarską był również linearyzm, który pozwalał na wyraźne wyodrębnienie postaci z tła za pomocą mocno zaznaczonych konturów i kontrastowej kolorystyki. Zgodnie z duchem sztuk plastycznych doby baroku, portrety sarmackie cechowały się również przepychem i bogatym zdobnictwem.
Jednym z najszerzej znanych dzieł tego typu jest „Portret króla Jana III Sobieskiego” (ok. 1685 r.) przedstawiający popiersie monarchy ubranego w zbroję. W podobnej stylistyce utrzymany jest „Portret księcia Janusza Radziwiłła”, gdzie model ukazany został w „pełnej okazałości”, ubrany w tradycyjny kontusz przewiązany na wierzchu ozdobnym pasem, z głową nakrytą charakterystyczną czapką z piórem; w ręku trzyma buławę symbolizującą jego godność wojskową, a jego twarz zdobi kojarzony z estetyką sarmacką imponujący wąs o podkręconych końcach.
Podobnie skomponowany został „Portret Stanisława Antoniego Szczuki”, gdzie model w jednej ręce trzyma czapkę, drugą zaś wskazuje na znajdującą się na stoliku księgę, która symbolicznie odwoływała się do jego politycznej i publicystycznej działalności.