„O poprawie Rzeczypospolitej” – geneza traktatu
Właściwy tytuł dzieła Modrzewskiego to „Commentariorum de Republica emendanda libri quinque” (łac. „Rozważań o poprawie Rzeczypospolitej ksiąg pięć”).
Utwór ukazał się w 1551 roku bez dwóch ostatnich ksiąg („O Kościele”, „O szkole”) ze względu na interwencję cenzury. W 1554 roku traktat wydrukowano w całości w Bazylei. Pięć lat później wydano wznowienie dzieła, zawierające m.in. dodatki do ksiąg i uzupełnienie autora (Defensio = łac. „Obrona”).
„O poprawie Rzeczypospolitej” – interpretacja
„O poprawie Rzeczypospolitej” to renesansowy traktat, który zawiera wizję idealnego (ale nie utopijnego!) państwa. Modrzewski w pięciu księgach, z których składa się dzieło, wskazał te elementy państwa, które wymagają napraw i reform, m.in.: system edukacji, władza wykonawcza, sądownictwo. Autor wymienił także problemy, z jakimi zmaga się polskie państwo. Modrzewski podkreśla rolę silnej władzy królewskiej. Ideał władcy to – zdaniem autora – mądry i roztropny człowiek, otoczony grupą zaufanych i bardzo doświadczonych doradców.
Jedną z kluczowych kwestii poruszanych w traktacie jest problem nierówności obywateli wobec prawa. Modrzewski przytacza przykład zastosowania dwóch różnych kar za tę samą zbrodnię: za morderstwo szlachcic zostaje ukarany grzywną, plebejusz – skazany na śmierć. Autor wielokrotnie odnosi się do kwestii obyczajów, nazywając je podstawą prawa. Zdaniem Modrzewskiego ogromną rolę w stanowieniu i wypełnianiu praw odgrywa moralność (etyka). Pisarz nakłania wprost do dbania o własny duchowy rozwój. Propaguje walkę ze słabościami, które „zmuszają” zwykłego obywatela do łamania prawa, a także wzmacnianie silnej woli.
Modrzewski jest zaciekłym przeciwnikiem wojny (wyjątek stanowi tu wojna obronna). Jedna z ksiąg traktatu w całości została poświęcona problematyce obronności kraju. Modrzewski proponuje konkretne rozwiązania mające wzmocnić Rzeczpospolitą: wzmacnianie granic, budowę zamków przygranicznych, większe zaangażowanie szlachty. Podaje jednocześnie argumenty przeciwko wojnie, podkreślając ogrom niesionego przez nią zła:
(…) Zaprawdę, żelazne serce mieć by musiał ten, kto tyle zła w wojnie widząc nie wzdrygałby się na jej wspomnienie, choćby sobie zwycięstwo obiecywał (…).
Trafnie zauważa, że ci, którzy wywołują wojny, zazwyczaj unikają kary.
Szkolnictwo i Kościół to dwie ostatnie kwestie poruszane w traktacie. Modrzewski jawi się tu jako znakomity przedstawiciel epoki, podkreślający konieczność harmonijnego i wszechstronnego wykształcenia. Autor apeluje o wielki szacunek dla nauczycieli i zwiększenie uwagi w kwestii finansowania szkolnictwa. Jeśli chodzi o kwestię religii i instytucji Kościoła, Modrzewski propaguje irenizm (pogląd zapoczątkowany przez Erazma z Rotterdamu), czyli dążenie do jedności chrześcijan.
Treść przedostatniej księgi traktatu doczekała się potępienia ze strony Kościoła katolickiego i początkowo była objęta cenzurą. Mimo to, dzieło Modrzewskiego cieszyło się dużą popularnością (łaciński utwór był czytany w całej ówczesnej Europie), a kolejne pokolenia doceniły styl traktatu i wagę poruszonej w nim tematyki.
„O poprawie Rzeczypospolitej” – najważniejsze motywy literackie w dziele
Motyw prawa
To jeden z kluczowych motywów traktatu. Modrzewski podkreśla konieczność zreformowania polskiego prawa. Wytyka władzom sądowniczym nierówne traktowanie obywateli. Autor przekonuje, że podstawą sprawiedliwości jest równość wszystkich klas społecznych (szlachty, mieszczaństwa, chłopstwa) wobec prawa. Zauważa także zależność pomiędzy prawem a indywidualną postawą moralną jednostki.
Motyw szkoły
Problematyce polskiego szkolnictwa w dobie renesansu poświęcona jest jedna z pięciu ksiąg traktatu. Modrzewski – podobnie jak większość renesansowych twórców – podkreśla ogromną rolę wykształcenia w życiu człowieka. Namawia do lepszego finansowania szkolnictwa (proponuje m.in., aby edukacja młodzieży finansowana była z dóbr klasztornych) i większego szacunku dla zawodu nauczyciela. Autor przypomina o wielkiej moralnej odpowiedzialności ciążącej na nauczycielach. Chętnie posługuje się przykładami z historii starożytnej, przytaczając opowieści o wielkich władcach wychowywanych przez filozofów. Podkreśla także wagę wykształcenia jako narzędzia służącego do budowania świadomości młodych Polaków.
Motyw wiary
We wczesnej młodości Modrzewski miał kontakt ze środowiskami reformatorskimi (kalwiniści). Z pewnością wpłynęło to na proces kształtowania się jego poglądów. W traktacie pisarz propaguje ideę irenizmu, podkreślając konieczność pojednania wszystkich wyznań chrześcijańskich. Autor nie obawia się krytykowania władz Kościoła katolickiego. Proponuje, by w soborach – prócz osób duchownych – uczestniczyły osoby świeckie.