Geneza
Edmund Niziurski to znany pisarz powieści i książek przygodowych dla młodzieży. Książki jego charakteryzuje wątek sensacyjno – przygodowy oraz absurdalny humor słowny. „Sposób na Alcybiadesa” jest jedną z jego najbardziej znanych książek. Wznawiana wielokrotnie i sfilmowana, od 1964 roku, czyli od daty wydania, jest czytana przez młodzież szkolną. „Sposób na Alcybiadesa” opisuje szkolne życie. Książka wpisana jest na Listę honorową IBBY i należy do Kanonu Książek dla Dzieci i Młodzieży.
Czas i miejsce akcji
Akcja powieści rozgrywa się na początku lat 60-tych w Warszawie w szkole męskiej im. Lindego. Fabuła rozpoczyna się we wrześniu i trwa do początku kwietnia.
Warszawa, budynek szkoły i jego okolice to arena rozgrywanych wydarzeń. Jeden epizod odbywa się w Domu Młodzieży w pobliskim miasteczku. Miejscem akcji jest również Czersk, do którego wybierają się chłopcy na wykopaliska.
Problematyka
Pomysł powieści „Sposób na Alcybiadesa” został osnuty na problemach grupki chłopców uczących się w liceum i poszukujących metod ominięcia jak największej ilości szkolnych zobowiązań bez szkodliwych skutków dla ocen. Młodzi bohaterowie podejmują swego rodzaju batalię z podejrzliwymi i wymagającymi nauczycielami, w której wszelkie chwyty wydają się dozwolone – drobne oszustwa mają pomóc uczniom w ukończeniu szkoły średniej przy jak najmniejszym nakładzie pracy. Migając się od „wkuwania” chłopcy niepostrzeżenie zdobywają jednak innego rodzaju umiejętności, odnajdywanie rozmaitych „sposobów” na nauczycieli wymaga bowiem sporego wysiłku intelektualnego, przenikliwości i konsekwencji w podjętych działaniach. Uczniowie ćwiczą tym samym radzenie sobie w trudnych sytuacjach i pokonywanie problemów na rozmaite, niekoniecznie oczywiste i proste sposoby.
W żartobliwy sposób został tu zarysowany konflikt pokoleń pomiędzy poważnym gronem pedagogicznym i dążącą do swobody młodzieżą. Nauczyciele próbują wtłoczyć do głowy nastoletnich chłopców niezbędną w ich dalszym życiu wiedzę, postrzegając świat z perspektywy własnych doświadczeń i przekonań o tym, jak powinna kształtować się świadomość młodego człowieka. Z pewnością nie pamiętają już zbyt dobrze czasów, kiedy sami zasiadali w szkolnej ławie z niechęcią i poczuciem tracenia cennego czasu, który o wiele ciekawiej można by przecież wykorzystać na harce z kolegami. Potrzeba pomnażania wiedzy z własnej, nieprzymuszonej woli przychodzi później, wraz z pełną dojrzałością człowieka i napotkaniem wielu rozmaitych okazji, kiedy okazuje się ona przydatną. Nastolatki nie rozumieją jednak tego typu mechanizmów – dorosłość ledwie rysuje się w ich wyobraźniach, zazwyczaj jako nudny okres ograniczany wieloma obowiązkami i pozbawiony okazji do dobrej zabawy. Mniej lub bardziej świadomie uczniowie Liceum im. Lindego próbują więc bronić swojej beztroski, przeczuwając być może jej nieuchronną zagładę w niedalekiej przyszłości.
Niziurski porusza w swojej powieści także motyw młodzieńczej przyjaźni. Relacje pomiędzy uczniami liceum są zazwyczaj oparte na wzajemnej lojalności i solidarności w walce z „gogami”, ale nie brakuje w nich ducha rywalizacji. Młodzi chłopcy uczą się zasad panujących w świecie zewnętrznym, które w środowisku szkoły układają się w zasadzie bardzo podobnie, sprowadzone jedynie do dużo mniejszej skali. Szacunek posiadają tutaj osoby w jakiś sposób silniejsze od innych (fizycznie lub umysłowo), zaś słabsi, pozbawieni pasji i talentów, uczniowie pozostają na marginesie życia szkolnego. Mała społeczność liceum broni się zarówno przed atakiem z zewnątrz (ze strony nauczycieli), jak i przed wrogami wewnętrznymi, reprezentowanymi np. przez klasowych lizusów. Aby w owej społeczności czuć się dobrze i wynosić z przynależności do niej wymierne korzyści, należy zrozumieć jej niepisane prawa i umiejętnie się im podporządkować.