Geneza
„Ten obcy” to psychologiczna powieść dla młodzieży. Książka ukazała się drukiem w 1961 roku. W 1975 roku powstała kontynuacja przygód Zenka, Uli i chłopców pt.: „Inna?” (powieść doczekała się ekranizacji w 1976 roku). W 1964 roku „Ten obcy” został wpisany na Listę Honorową Hansa Christiana Andersena.
Czas i miejsce akcji
Akcja utworu toczy się w latach 50-tych XX w. Wydarzenia opisane w utworze obejmują kilka tygodni: od 11 lipca (deszczowy wtorek) aż do końca sierpnia (żniwa). Główne miejsca akcji to wysepka na rzece Młynówka i wieś Olszyny. Część wydarzeń odbywa się w Łętowie, Strykowie i Strzemienicach.
Motywy
Motyw miłości
Jurgielewiczowa maluje uczucie głównych bohaterów z niezwykłą delikatnością. Między Ulą i Zenkiem pada niewiele słów. Ona jest zbyt nieśmiała, on boi się, że znów zostanie odepchnięty. Pomimo tego, pomiędzy parą nawiązuje się nić cichego porozumienia. Bohaterów łączą podobne przeżycia i poczucie osamotnienia. Ula, jako jedyna widzi to, o czym Zenek nie chce grupie mówić. Współczuje mu i rozumie motywy jego postępowania. Cała grupa chce pomóc chłopcu, tylko Ula pragnie dotrzeć do sedna jego problemów. Bohaterka udowadnia swe przywiązanie spłacając przekupce dług. Zenek, poinformowany o tym przez Julka, docenia poświęcenie dziewczyny i postanawia wynagrodzić jej pracę. List Zenka do Uli jest jednoczesnym przyznaniem się do winy i wyznaniem uczucia. Ukazuje też prawdziwą twarz bohatera – chłopca, który uciekł z domu w poszukiwaniu miłości.
Motyw przyjaźni
Jeden z głównych wątków utworu. Przyjaźń łączy czwórkę głównych bohaterów: Mariana, Julka, Ulę i Pestkę. Gdy pojawia się Zenek, grupa jest gotowa przyjąć go do siebie, ale chłopiec jest zbyt nieufny. Pomimo tego bohaterowie starają się na różne sposoby okazać chłopcu sympatię i pomoc. Niełatwo przemóc niechęć kogoś, kto nie ufa ludziom i spodziewa się po nich wszystkiego, co najgorsze. Zenek lubi swoich nowych kolegów, ale do końca nie czuje się jednym z nich. Wydaje się, że na drodze przyjaźni stoi status społeczny Zenka. „Jesteście porządne dzieciaki. Macie tatusiów, mamusie, dziadków, ciocie, wujciów” – wyznaje chłopiec Marianowi. Pomimo tego czwórce bohaterów udaje się ostatecznie „oswoić” przybysza i udowodnić mu swoje dobre intencje. Prawdziwy test przyjaźni został przez wszystkich zdany.
Motyw rodziny
Kolejny, ważny wątek utworu to rodzina. Z rozbitej rodziny pochodzi Ula, Zenek ucieka od rodziny patologicznej, a każdy z pozostałych bohaterów zaczyna doceniać wartość swoich własnych opiekunów (rodzice, dziadkowie). Autorka powieści w przekonujący sposób opisuje uczucia bohaterki, która cierpi z powodu braku zaufania do ojca. Ula nie potrafi mu wybaczyć, nie radzi sobie też z własnymi emocjami. „Ojca powinno się mieć od samego początku, dzień po dniu, miesiąc po miesiącu, zawsze. Inaczej jest źle i ciężko i nie wiadomo wcale, jak z tego wybrnąć..." – zauważa dziewczynka. Namiastką rodzinnego ciepła jest pamiętnik, w którym bohaterka pisze listy do matki. Podobnie jest z Zenkiem, który musi zmierzyć się z jeszcze boleśniejszym (bo namacalnym) odrzuceniem. Stwierdzenie Uli o Zenku – „ojciec go nie chce” – robi piorunujące wrażenie na pozostałych bohaterach. Na szczęście w finale udaje się doprowadzić do spotkania chłopca z krewnym i pogodzenia ojca z córką. Swój stosunek do matki poprawia także Pestka.
Motyw dojrzewania
„Ten obcy” to powieść o młodości i dojrzewaniu: do prawdziwej przyjaźni, miłości, odpowiedzialności za siebie i innych. Bohaterowie maja po kilkanaście lat. Żyją w świecie na poły dziecinnym (zabawy na wyspie), na poły dorosłym. Spotkanie z Zenkiem burzy ich spokojny, pozornie sielski świat. Przybysz najpierw onieśmiela ich, imponuje swoim zachowaniem (wydaje się dużo bardziej dorosły niż oni sami), a później, opowiadając o swoim ojcu, zmusza do zastanowienia nad własnym życiem. Przyjaciele mają wybór: opowiedzieć o wszystkim dorosłym lub samodzielnie zaopiekować się przybyszem. Wybierają to drugie, ponosząc konsekwencje swoich decyzji. Ze wszystkich bohaterów największa zmiana dokonuje się w Uli. Z zamkniętej, przestraszonej dziewczynki wyrasta na odpowiedzialną i wrażliwą bohaterkę. Ula nie tylko dostrzega problemy Zenka, ale i otwiera się na uczucia płynące od własnego ojca. Dorasta do roli córki i prawdziwej przyjaciółki.