Geneza
„Szatan z siódmej klasy” został wydany w 1937 roku (autor zakończył pisać powieść latem tego samego roku, w Zakopanem). W utworze odnajdziemy także nawiązania do postaci i miejsc opisanych we wcześniejszej powieści Makuszyńskiego („Złamany miecz”, 1936 r.)
Czas i miejsce akcji
Akcja utworu toczy się w 1937 roku w Warszawie (szkoła Adasia, dom Cisowskich, dom profesora Gąsowskiego) oraz miejscowości Bejgoła (dworek Gąsowskich) na Wileńszczyźnie. Podczas swej wyprawy Adaś odwiedza także dom Niemczewskich w Wiliszkach. Wydarzenia opisane w pamiętniku księdza Koszyczka dotyczą historii z 1813 roku (powrót armii Napoleona spod Moskwy, przybycie dwójki francuskich uciekinierów do domu Gąsowskich, śmierć Kamila de Berier).
Motywy
Tajemnica
Główny wątek utworu stanowi tajemnica kradzieży drzwi, którą podejmuje się rozwiązać bohater. Historia od początku wiąże się z tezą, że w dworku jest ukryty jakiś skarb. Adaś działa jak prawdziwy detektyw. Szczegółowo przepytuje rodzinę, szuka tropów, bada dokumenty zalegające na strychu. Jest ciekawski i spostrzegawczy, co pozwala mu zauważyć tajemniczego przybysza (ale nie chroni przed jego napaścią). Chłopiec szybko się uczy, dostrzegając popełnione przez siebie błędy i potknięcia oszustów. Wie, kiedy zachować ostrożność, a kiedy zdobyć się na odwagę (choć w praktyce nie zawsze wszystko mu się udaje…). Podczas śledztwa wykorzystuje wiadomości z różnych dziedzin: historii, języka francuskiego, literatury. Najciekawsze pomysły młodego detektywa to zaszyfrowany list, odczytanie lustrzanego pisma oraz podstęp z zakopaną skrzynią.
Historia
Dworek Gąsowskich ma swoją własną historię, związaną z powrotem armii napoleońskiej spod Moskwy. W 1813 roku do domu trafia para wyczerpanych uciekinierów, starszy ma odmrożone nogi. Rodzina bez zastanowienia udziela schronienia rannym, nie wiedząc, że umierający oficer ukryje w gospodarstwie cenny łup wojenny. Śmierć żołnierza zostaje opisana przez ówczesnego rezydenta dworku – księdza Koszyczka. Dzięki tej informacji Adaś trafia na „francuski trop” i rozpoczyna własne, małe śledztwo. Historia to pasja starszego z braci Gąsowskich. Profesor wiernie kibicuje poczynaniom swojego ucznia, pomaga mu w poszukiwaniach, podając przy tym wiele ciekawych informacji dotyczących Napoleona i tragicznego odwrotu jego armii.
Sam dworek nosi ślady dawnej świetności, o czym świadczą chociażby portrety kilku pokoleń przodków Gąsowskich (później okaże się jednak, że malowidła nie były aż tak „wiekowe” jak powszechnie uważano). Gospodarstwo jest zaniedbane, większość budynków chyli się ku ruinie, a płot otaczający dom ma „siedemdziesiąt siedem dziur”. Dworek otoczony jest parkiem, w którym płynie malowniczy strumyk. Adaś docenia piękno miejsca (pomimo jego widocznego ubóstwa), podobnie jak profesor, który ostrzega brata przed bezmyślnością, mogącą doprowadzić do utraty domu przodków.
Przyjaźń
Adaś to postać lubiana i szanowana przez kolegów. Chłopcy darzą go sympatią za spryt i ciągłą chęć pomocy. Dzięki swej przenikliwości Cisowskiemu udaje się rozwiązać dwie afery. Dwaj, ocaleni przez niego koledzy przyrzekają wdzięczność. Bohater nie spodziewa się, że obietnica zostanie dotrzymana jeszcze podczas wakacji. Burski i Szostak ratują uwięzionego chłopca, pomagając mu w ucieczce i doprowadzeniu śledztwa do szczęśliwego finału. Historia tej znajomości ukazuje wartość dobrego uczynku, „powracającego” do tego, który okazał wcześniej serce i wyrozumiałość.
Artysta
Dworek Gąsowskich ma swoją własną historię, związaną z powrotem armii napoleońskiej spod Moskwy. W 1813 roku do domu trafia para wyczerpanych uciekinierów, starszy ma odmrożone nogi. Rodzina bez zastanowienia udziela schronienia rannym, nie wiedząc, że umierający oficer ukryje w gospodarstwie cenny łup wojenny. Śmierć żołnierza zostaje opisana przez ówczesnego rezydenta dworku – księdza Koszyczka. Dzięki tej informacji Adaś trafia na „francuski trop” i rozpoczyna własne, małe śledztwo. Historia to pasja starszego z braci Gąsowskich. Profesor wiernie kibicuje poczynaniom swojego ucznia, pomaga mu w poszukiwaniach, podając przy tym wiele ciekawych informacji dotyczących Napoleona i tragicznego odwrotu jego armii.