Geneza, czas i miejsce akcji
Witkacy pisał „Pożegnanie jesieni” w latach 1925 – 1926. Utwór zaś został opublikowany rok później. „Pożegnanie jesieni” rozwija pewne motywy obecne we wcześniejszej powieści (pozostającej aż do 1972 roku w rękopisie) „622 upadki Bunga”, zwłaszcza motyw demonicznej kobiety i erotycznego nienasycenia.
Czas akcji nie został tu dokładnie określony, wiadomo, że wydarzenia rozgrywają się po rewolucji październikowej w Rosji, sięgają zaś prawdopodobnie lat 50. XX wieku. Jest to czas wielkiej przemiany, okres trzech rewolucji: wojskowych, socjalistów i niwelistów. Ostatni z przewrotów doprowadza do całkowitej degradacji kultury i totalitaryzmu. Miejsca akcji są bardzo zróżnicowane: Warszawa, Zaryte (maska Zakopanego), Indie, Cejlon, Australia, Persja.
Bohaterowie
Atanazy Bazakbal – młody aplikant adwokacki, narzeczony a następnie mąż Zosi, notorycznie zdradzający ją z Helą Bertz, dekadent, poszukujący sensu życia i erotyczno-metafizycznych uniesień. Po rewolucji niwelistów ma zamiar popełnić samobójstwo w górach, ale ostatecznie zostaje pojmany jako szpieg i rozstrzelany.
Hela Bertz – 22-letnia piękna, rudowłosa Żydówka, kochanka Atanazego, żona księcia Prepudrecha. Dekadentka nieustannie zmieniająca wiarę (judaizm – katolicyzm – islam), popada w skrajne stany: od erotycznej wstrzemięźliwości po seksualne orgie, po rewolucji niwelistów zostaje kochanką przywódcy – Sajetana, a następnie wraca do męża i wyjeżdża wraz z nim do Persji, gdzie przejmuje władzę.
Zosia Osłabędzka – 22 letnia studentka medycyny, wychodzi za Atanazego Bazakbala i zachodzi z nim ciążę, jednak po nakryciu go na zdradzie z Helą popełnia samobójstwo.
Adam Bertz – ojciec Heli, zamożny przedsiębiorca, ginie w czasie rewolucji nowelistów.
Pani Osłabędzka – matka Zosi, umiera w biedzie.
Jakub Cefardi Azalin Beliaf-Prepudrech – młody książę zakochany w Heli, a następnie jej mąż, nieustannie zdradza żonę nie mogąc znieść jej oziębłości, w szale zazdrości strzela do Heli, za co trafia do więzienia, gdzie poznaje Sajetana Tempego. Po rewolucji niwelistycznej zostaje komisarzem ds. muzyki, wraca do Heli i jako ambasador wyjeżdża z nią do Persji.
Sajetan Tempe – przyjaciel z czasów gimnazjalnych Atanazego, a także Jędrka Łohoyskiego (którego był kochankiem), oficer floty, staje na czele niwelistycznej rewolucji, zostaje komisarzem spraw wewnętrznych.
Jędrek Łohoyski – młody hrabia, narkoman i homoseksualista, uwodzi min. Sajetana i Atanazego, rewolucjoniści odbierają mu majątek, popada w obłęd i ciągle przebywa w szpitalach psychiatrycznych, głosi przyjście Królestwa Wielkiego Pępu.
Hieronim Wyprztyk – ksiądz katolicki, doktor teologii i profesor Najwyższej Dogmatyki, pisze książkę „Poznaj siebie póki czas”, nawraca Helę na katolicyzm, po rewolucji niwelistycznej zostaje dyrektorem Instytutu Kultu Mediów.
Postaci drugoplanowe:
Ziezio Smorski – muzyk, uczeń K. Szymanowskiego, popada w obłęd, zastrzelony podczas ucieczki ze szpitala psychiatrycznego
Miecio Baehrenklotz – świadek Prepudrecha w pojedynku z Atanazym, po rewolucji komisarz ds. plastycznych.
Rotmistrz De Purcel – sekundant Atanazego, zwolennik teorii wielości rzeczywistości Leona Chwistka, w państwie niwelistów komendant kawalerii.
Generał Bruizor – przywódca pierwszej rewolucji.
Doktor Chędzior – chirurg asystujący przy pojedynku Atanazego i Prepudrecha, potem terapeuta urzędników.
Gina Beer – kuzynka Zosi, kochanka Atanazego i Kajetana.
Erik Tvardstrup – trener narciarstwa zakochany w Heli i zastrzelony przez Atanazego.