„Lolita” - geneza
Powieść Nabokova, napisana w języku angielskim, ukazała się w 1955 roku. Pisarz pracował nad nią od roku 1947, a zarys fabuły pojawił się już powieści pt.: „Dar” z 1937 roku, a potem ponownie w „Czarodzieju” (1939). Nabokov poświęcił „Lolicie” wiele godzin pracy i badań, czytał na temat pedofilii, uczył się młodzieżowego slangu, obserwował zachowanie młodych dziewcząt, koleżanek swojego syna. Wielokrotnie niszczył rękopis i zaczynał od nowa. Kolejne fragmenty nie powstawały w kolejności, w jakiej poznaje je czytelnik.
Autor, mówiąc o inspiracji do napisania powieści, wspominał epizod, o którym przeczytał w prasie – małpie z paryskiego zoo dano przybory do rysowania, pierwszą rzeczą przez nią namalowaną, były kraty. Później badacze wskazywali na przykłady romansów z nieletnimi opisywane przez prasę. Niewątpliwie poruszony tu temat pedofilii budził kontrowersje, autor miał świadomość, że publikacja pod własnym nazwiskiem może mu zaszkodzić, tym bardziej że cieszył się opinią szanowanego wykładowcy na Uniwersytecie Cornella. Do wydawnictw zanosił rękopis osobiście, ponieważ przesyłanie testów o treści erotycznej był prawnie zabronione. Kilka wydawnictw odmówiło mu publikacji, wreszcie autor zdecydował się wydać ją w Paryżu. Książka wywołała skandal, uznawano ją za dzieło gorszące i pornograficzne. Nie od razu doceniono jej walory literackie. W grudniu 1955 francuskie MSW pod naciskiem władz brytyjskich zakazało rozpowszechniania „Lolity”, ale zakaz cofnięto po wygranym przez wydawnictwo procesie. Oficjalnie w Stanach Zjednoczonych powieść ukazała się dopiero w 1958 roku i została przyjęta z entuzjazmem, zarówno przez krytykę, jak i przez czytelników.
„Lolita” - czas i miejsce akcji
Akcja utworu to właściwie rok 1952, kiedy Humbert przebywa w więzieniu i relacjonuje swój romans z Lolitą. Rozpoczął się on w 1947 roku, gdy Humbert wprowadził się do pani Haze, a zakończył ostatecznie w 1952, kiedy miało miejsce ostatnie spotkanie.
Humbert wraca też do wcześniejszych wydarzeń, np. do swojej miłości do Anabel i pierwszego małżeństwa z Walerią.
Akcja toczy się głównie w Stanach Zjednoczonych, w Ramsdale, gdzie mieszka pani Haze z córką, w Beardsley, gdzie Lolita przez pewien czas chodzi do szkoły i w drodze, na terenie różnych stanów. Epizody z życia Humberta, zanim poznał Lolitę, mają miejsce w Europie, we Francji i w Anglii.
„Lolita” - najważniejsi bohaterowie
Głównym bohaterem i narratorem powieści jest Humbert Humbert, urodzony w 1910 r. w Paryżu (w jego relacji bardzo wiele jest francuskich wtrąceń). W chwili gdy poznaje Lolitę, ma 37 lat. Jest człowiekiem wykształconym, wykładowcą akademickim i autorem podręcznika do literatury. Jego sposób wypowiadania się jest kunsztowny, pełen odwołań do literatury, sztuki czy psychoanalizy, nasycony humorem i autoironią. We wczesnej młodości przeżył swoją pierwszą wielką miłość do młodziutkiej Anabel, która potem zmarła na tyfus. Przypuszcza, że to zdarzenie mogło wpłynąć na jego fascynację nimfetkami. Wprowadziwszy się do domu pani Haze, zakochuje się w jej dwunastoletniej córce. Od tego momentu fascynacja dziewczyną jest głównym motywem wszelkich jego działań. By być bliżej niej, żeni się z jej matką, a po jej śmierci, która jest dla niego nadzwyczaj pomyślnym zbiegiem okoliczności, zostaje kochankiem pasierbicy.
Humbert zostaje ukazany jako ofiara swoich skłonności. Nie chce skrzywdzić dziewczynki, naprawdę ją kocha, ale nie potrafi powstrzymać namiętności. Wynagradza jej romans, spełniając wszelkie zachcianki. Jednocześnie jest zazdrosny i zaborczy, ogranicza jej kontakty z rówieśnikami. Utrata ukochanej jest dla niego strasznym ciosem, wkłada wiele wysiłku, by ją odnaleźć, ale ponosi klęskę. Spotyka ją po kilku latach – Dolores ma 17 lat, jest mężatką w zaawansowanej ciąży. I choć nie ma już w sobie uroku nimfetki, Humbert nadal ją kocha i pragnie spędzić z nią resztę życia. Jest zdruzgotany odmową, ale się z nią godzi, oddaje pasierbicy pieniądze z wynajmu domu jej matki jako należny spadek, po czym rusza, by zabić jej porywacza. Nie jest do końca jasne, jaka zachodzi między nimi relacja – pewne sformułowania pozwalają na przypuszczenie, że Claire i Humbert to ta sama osoba.
Lolita ma 12 lat, kiedy w jej życiu pojawia się Humbert. Dziewczyna mieszkająca tylko z matką, jest pod wrażeniem starszego mężczyzny, którego traktuje jak sojusznika w sporach z matką. Po jej śmierci nie okazuje zbyt dużego żalu. Początkowo wydaje się zadowolona z podroży, będącej odmianą w jej nudnym raczej życiu. To ona inicjuje pierwsze zbliżenie z ojczymem, wydaje się dumna ze swojej perwersji. Szybko męczy ją jednak ten wymuszony związek, ojczym traci w jej oczach cały urok, utrzymywanie romansu w tajemnicy jest uciążliwe, a bycie w ciągłej drodze sprawia, że tęskni za domem i normalną rodziną.
Humbert tak opisuje Lolitę z tamtego okresu:
(…) Tyleż naiwna, ile kłamliwa, tyleż urocza, ileż wulgarna, równie skora do mrocznych dąsów, jak do różanej radości, Lolita potrafiła się stać arcynieznośnym bachorem, gdy miała taki kaprys. Niezbyt sobie radziłem z jej napadami rozprzężonej nudy, z zapalczywym namiętnym zrzędzeniem, z luzackim, mętnookim tumiwisizmem, z tak zwanym <<świrowaniem>>, czyli ogólnie błazeńskim stylem, który uważała za <<charakterny>> - w chłopięco chuligańskiej manierze. Pod względem umysłowym okazała się obrzydliwie konwencjonalną panienką. Słodki hot jazz, square dancing, maziste melby z czekoladą, musicale, czasopisma filmowe i tym podobne bzdury obowiązkowo trafiały na listę jej ukochań (…).
Lolita staje się wyrachowana, za każdą pieszczotę oczekuje konkretnej nagrody. Jednocześnie knuje ucieczkę z Clairem. Jej życie ma smutny finał – wyrzucona przez kochanka, próbuje zarobić na swoje utrzymania, wychodzi za mąż za Dicka, którego nawet nie kocha. Z posłowia dowiadujemy się, że umiera podczas porodu w wieku 17 lat.
Charlotta Haze, matka Lolity, nie umie się porozumieć ze swoją córką, uważa ją za nieznośne dziecko. Zakochana w Humbercie, decyduje się wysłać córkę do szkoły z internatem, by nie mąciła ich wspólnego szczęścia. Nie dostrzega fascynacji Humberta Lolitą, odkrywa ją dopiero czytając jego zapiski. Jest zrozpaczona, zbulwersowana i roztrzęsiona. Biegnąc w takim stanie na pocztę, ginie pod kołami samochodu. W powieści jest uosobieniem pretensjonalności i mieszczańskiego zakłamania.
„Lolita” - problematyka
Głównym tematem powieści jest kazirodczy związek dorosłego mężczyzny z dwunastolatką. Utwór można określić mianem studium psychologicznego. Główny bohater, mający wykształcenie psychiatryczne, analizuje swoje uczucia i popędy. Nie szuka usprawiedliwienia dla własnych poczynań, ale wytrwale odkrywa motywy, jakie nim kierują. Próbuje też zrozumieć sytuację dziewczyny, którą uwiódł.
„Lolita” to jednocześnie utwór o Ameryce – Nabokov tworzy obraz zidiociałego społeczeństwa, pełnego zakłamania, miernoty intelektualnej, absurdalnego systemu kształcenia oraz powierzchownej mieszczańskiej moralności.