„Rozmowy z katem” - geneza
Kazimierz Moczarski był żołnierzem AK, odbywający karę więzienia za domniemane szpiegostwo. Dziewięć miesięcy musi spędzić on w jednej celi ze zbrodniarzem wojennym Jurgenem Stroopem. Choć jest to dla niego torturą, postanawia wykorzystać okazję do zrozumienia mechanizmów, jakie rządzą bezwzględnymi nazistami, zbadać „(...) jak mechanizm historyczny, psychologiczny, socjologiczny doprowadził część Niemców do uformowania się w zespół ludobójców (…)”.
Moczarski zapisuje relację esesmana, starając się zachować bezstronność, lecz kilkakrotnie traci panowanie nad sobą wzburzony opowieścią hitlerowca. Spiera się z nim o kwestię żydowską, ale wkrótce dostrzega, że nie ma to sensu, gdyż Stroop przesiąknął do szpiku kości nieludzką ideologią. Kazimierz Moczarski budzi podziw czytelników, stara się zachować obiektywizm i spokój, mimo że rozmawia z prześladowcą swojego narodu.
Pierwszy fragment „Rozmów z Katem”, bo tak autor zatytułował zapis rozmów z Niemcem, opublikowano w „Polityce” w 1968 roku. Później fragmenty prezentowano w „Odrze” w latach 1972-1974. Wersja książkowa nie mogła ukazać się ze względu na cenzurę. Tekst w całości ukazał się w 1979 roku w piśmie konspiracyjnym „Plus”, ale pierwsze pełne książkowe wydanie „Rozmów z katem” trafiło do księgarń dopiero w 1993 roku.
„Rozmowy z katem” - czas i miejsce akcji
Akcja utworu toczy się w Warszawie, w celi więziennej, w której Moczarski i Stroop przebywali wspólnie przez 9 miesięcy w 1949 r. Dzięki opowieści Stroopa o swoim życiu cofamy się w czasie do I wojny światowej i wydarzeń z niedawno zakończonej II wojny.
Akcja rozgrywa się w miejscach pobytu bohatera, m.in.: Niemczech, Francji, Grecji, na Węgrzech.
„Rozmowy z katem” - najważniejsze motywy
Motyw apokalipsy
W sposób apokaliptyczny zostaje opisana zagłada warszawskiego getta. Stroop spokojnie opowiada o wyskakujących z płonących domów ludziach, matkach wyrzucających z okien dzieci, by je ratować. Apokalipsa spełniona nie robi wrażenia na zbrodniarzu, ale przeraża słuchającego jego historii Moczarskiego.
Motyw zbrodni i kary
Stroop w rozmowie z Moczarskim opowiada o popełnionych przez siebie zbrodniach. Dowodził on likwidacją warszawskiego getta. W czasie wojny popełnił wiele bezwzględnych zbrodni, jednak nawet siedząc w celi więziennej pozostał wierny ideologii nazistowskiej. Nie zrozumiał, że dopuszczał się czynów okrutnych. Nie miał wyrzutów sumienia ani poczucia winy. Swoje zajęcie postrzegał jako normalną pracę, wypełnianie rozkazów.
Motyw ofiary
Ofiarami okrucieństwa Stroopa byli Żydzi z warszawskiego getta. On sam jednak również stał się ofiarą – ofiarą nazistowskiego systemu. Nie wyraża skruchy, nie żałuje swojego postępowania, nie robi na nim wrażenia cierpienie ludzi. Stroop stał się człowiekiem pozbawionym sumienia, emocji, uczuć. Nazizm i wojna zabiły w nim człowieczeństwo, stał się bezmyślnym narzędziem w ręku okrutnego systemu.
Motyw przemiany
Pod wpływem ideologii nazistowskiej Stroop zmienia się z żołnierza w zbrodniarza pozbawionego sumienia i nie cofającego się przed niczym, idealnego likwidatora „podludzi”. Wierność systemowi czyni z niego bezwzględnego mordercę, który z zimną krwią wykonuje rozkazy przełożonych, aby zdobyć w ich oczach uznanie oraz mieć osobistą satysfakcję z dobrze wykonanego zadania.