W języku polskim przez przypadki odmieniają się: rzeczowniki, przymiotniki, imiesłowy przymiotnikowe, część liczebników i zaimków. Ta odmiana to deklinacja. Poniżej znajdziesz więcej informacji!
Przypadki w języku polskim
Ten sam wyraz może pełnić w zdaniu różne funkcje, np.:
Chłopiec (podmiot) pisze list.
Mama chłopca (przydawka) robi zakupy.
Adam jest chłopcem (orzecznik).
Dałem chłopcu (dopełnienie) prezent.
Zmieniając funkcję, zmienia także formę, czyli odmienia się przez przypadki. W języku polskim wyróżnia się 7 przypadków:
1. mianownik - kto? co? - mama, koń, góra, słońce, ja; to tzw. forma podstawowa, słownikowa wyrazu (Warzywa są zdrowe),
2. dopełniacz - kogo? czego? - mamy, konia, góry, słońca, mnie; forma informująca o przynależności (bukiet warzyw),
3. celownik - komu? czemu?- mamie, koniowi, górze, słońcu, mnie; wskazuje cel ruchu lub czynności (Przyglądam się warzywom),
4. biernik - kogo? co? - mamę, konia, górę, słońcu, mnie; wskazuje obiekt czynności (Gotuję warzywa),
5. narzędnik - kim? czym? - mamą, koniem, górą, słońcem, mną; wskazuje narzędzie lub sposób służący wykonaniu czynności (Dzielę się warzywami),
6. miejscownik - o kim? o czym? - o mamie, o koniu, o górze, o słońcu o mnie; służy do określenia związku z miejscem czynności, przyjmując formę wyrażenia przyimkowego (Nie ma śladu po warzywach),
7. wołacz - mamo, koniu, góro, słońce; wskazuje obiekt, do którego zwraca się osoba mówiąca (Warzywa, ileż wy macie witamin!).
Jak odmienia się przez przypadki?
Odmiana przez przypadki i liczby to deklinacja. Podlegają jej rzeczowniki, przymiotniki, imiesłowy przymiotnikowe, zaimki rzeczowne, przymiotne, liczebne i liczebniki. Polega ona na dodawaniu do tematu odpowiednich końcówek charakterystycznych dla każdego z przypadków:
liczba pojedyncza, liczba mnoga
M. czas, czas-y
D. czas-u, czas-ów
C. czas-owi, czas-om
B. czas, czas-y
N. czas-em, czas-ami
Mc. w czasi-e, w czas-ach
W. czasi-e!, czas-y!
Ten sam przypadek może mieć jednak różne końcówki, w zależności od tego, jaką część mowy odmieniamy i jaki ma ona rodzaj gramatyczny, np.
M. mał-y chłopiec, płynąc-y czas, tamt-a stron-a
D. mał-ego chłopc-a, płynąc-ego czas-u, tamt-ej stron-y
C. mał-emu chłopc-u, płynąc-emu czas-owi, tamt-ej stroni-e
B. mał-ego chłopc-a, płynąc-y czas, tamt-ą stron-ę
N. mał-ym chłopc-em, płynąc-ym czas-em, tamt-ą stron-ą
Mc. o mał-ym chłopc-u, o płynąc-ym czasi-e, o tamt-ej stroni-e
W. mał-y chłopcz-e, płynąc-y czasi-e, tamt-a stron-o
Poza końcówkami mogą także zmieniać się tematy. Zmiany te polegają na wymianie głosek i zwane są obocznościami, np.
- wróg - wrog-a, wymiana ó:o w temacie,
- much-a - musz-e, wymiana ch:sz,
- drog-a - drodz-e, wymiana g:dz,
- pilot - piloc-i, wymiana t:c,
- pieniądz - pieniędz-y, wymiana ą:ę.
Odmiana przez przypadki - to warto zapamiętać
1. Niektóre rzeczowniki nie podlegają odmianie. Przykładowo nie odmieniają się wyrazy hobby, alibi, Kolorado, kakadu, foyer.
2. Rzeczowniki oko (oka/oczy), ucho (ucha/uszy), ręka (rękami/rękoma) mają dwa wzorce odmiany.
3. Wyrazy człowiek i rok to tzw. rzeczowniki różnotematowe, bo mające inny temat w liczbie pojedynczej i mnogiej (człowiek/ludzie oraz rok/lata).
4. Rzeczowniki takie jak znajomy, krewny, Kwiatkowski, leśniczy, wpisowe odmieniają się tak jak przymiotniki.
5. Przy odmianie rzeczowników zakończonych na -anin w liczbie mnogiej zanika cząstka -in- (mieszczanin – mieszczan, dominikanin – dominikanów, Amerykanin – Amerykanów).
6. Istnieje niewielka grupa przymiotników nieodmiennych. Określenia typu blond, bordo, écru, khaki, lila nie podlegają odmianie.