Kraje Zatoki Perskiej
PAŃSTWA, ICH LUDNOŚĆ I SYTUACJA POLITYCZNA
Zatoka Perska – o powierzchni ok. 233 tys. km2 – zlokalizowana jest w Azji Zachodniej i oddziela Płw. Arabski od wybrzeża Iranu (dawna nazwa – Persja). Zatoka Perska przez Cieśninę Ormuz i Zatokę Omańską łączy się z Morzem Arabskim.
Geologicznie Zatoka Perska położona jest w obrębie basenu sedymentacyjnego zbudowanego z jurajskich i kredowych skał osadowych (gł. wapieni i margli), który powstał u podnóża wypiętrzających się w orogenezie alpejskiej gór Zagros. W porowatych, przepuszczalnych kompleksach skał osadowych uwięzione zostały jedne z najbogatszych na świecie złóż ropy naftowej i gazu ziemnego. Struktury roponośne ciągną się równolegle do pasma Zagros pod Zatoką Perską oraz na północ od niej (na utworzonej przez aluwia Eufratu i Tygrysu Nizinie Mezopotamii aż po okolice Kirkuku).
W połowie poprzedniej dekady szacowano, że rozpoznane zasoby ropy naftowej w rejonie Zat. Perskiej stanowią ok. 55% światowych zasobów tego surowca. Wydobywano tam wówczas prawie 30% ropy naftowej wydobywanej na świecie.
Ropę naftowa odkryto w regionie późno – dopiero w 1908 roku (w Iranie). W miarę jednak, jak jej znaczenie w gospodarce światowej (i transporcie) rosło oraz jak zwiększało się jej wydobycie w krajach nad Zat. Perską (od lat 30.tych XX wieku), surowiec ten stał się głównym źródłem dochodu dla państw regionu. W niektórych państwach regionu dochody ze sprzedaży ropy naftowej pozwoliły po 1973 roku (pierwszy kryzys naftowy) osiągnąć bardzo wysoki poziom zamożności i rozwoju cywilizacyjnego społeczeństw.
Nad Zatoką Perską położone są następujące państwa:
- Arabia Saudyjska, o powierzchni 2 149 700 km2 (3. co do wielkości państwo Azji, 13. na świecie), liczba ludności >25,7 mln mieszkańców (2010), stolica Rijad (>5,1 mln mieszkańców w granicach administracyjnych miasta w 2010 roku), inne duże miasto - Dżidda 3,4 mln mieszkańców);
- Iran, o powierzchni 1 649 200 km2, liczba ludności >73,85 mln mieszkańców, stolica Teheran (12,2 mln mieszkańców w mieście i 16,1 mln mieszkańców w zespole miejskim w 2012 roku – największa aglomeracja miejska na Bliskim Wschodzie), inne duże miasta - Meszhed i Isfahan;
- Irak, o powierzchni 434 100 km2, liczba ludności – prawie 31,5 mln mieszkańców, stolica Bagdad (>6,2 mln osób w mieście w 2009 roku), inne duże miasto - Mosul;
- Oman, o powierzchni 309 500 km2, liczba ludności >2,9 mln mieszkańców w 2010 roku, stolica Maskat (ponad 750 tys. mieszkańców w zespole miejskim), stricte nad Zatoka Perską leży tylko eksklawa państwa zajmująca południowe wybrzeża Cieśniny Ormuz;
- Zjednoczone Emiraty Arabskie (federacja 7 monarchii absolutnych), o powierzchni 83 600 km2, liczba ludności prawie 5,2 mln mieszkańców w 2010 roku, stolica Abu Zabi (stolica największego emiratu o tej samej nazwie, o liczbie ludności ok. 920 tys. osób), największym miastem w federacji jest stolica drugiego pod względem znaczenia emiratu – Dubaj (>2,1 mln mieszkańców);
- Kuwejt, o powierzchni 17 818 km2, liczba mieszkańców ok. 3,5 mln osób, stolica Kuwejt (>2 mln mieszkańców w zespole miejskim);
- Katar, o powierzchni 11 571 km2, liczba ludności prawie 1,7 mln mieszkańców, stolica Ad-Dauha (> 500 tys. mieszkańców w 2007 roku)
oraz położony na wyspie Bahrajn, o powierzchni 757 km2, liczba ludności >1,2 mln mieszkańców, stolica Manama (ok. 160 tys. mieszkańców w 2010 roku).
Granice państwowe w tym obszarze są stosunkowo młode – zaczęły kształtować się po I Wojnie Światowej.
Przed wybuchem tej wojny zachodnie i północno-wschodnie wybrzeża Półw. Arabskiego rządzone były przez Imperium Otomańskie (jego sukcesorem na dużo mniejszym obszarze jest dzisiejsza Turcja), a południowe i południowo-wschodnie wybrzeża Płw. Arabskiego były zależne od Wielkiej Brytanii (były jej koloniami lub protektoratami) – wojskowa obecność Brytyjczyków związana była ze zwalczaniem piractwa arabskiego wzdłuż drogi handlowej do Indii. Niezależne od Imperium Brytyjskiego i Imperium Otomańskiego były: Persja/Iran (leży na północnych wybrzeżach Zatoki Perskiej) oraz państwa koczowników z pustynnego wnętrza Płw. Arabskiego (po I Wojnie Światowej region ten zdominowała dynastia Saudów mająca siedzibę w Rijadzie w krainie Nadżd – utworzyła ona Arabię Saudyjską). W trakcie i po I Wojnie Światowej Wielka Brytania opanowała też północno-zachodnie wybrzeża Zat. Perskiej i Niz. Mezopotamii (Katar, Bahrajn, Kuwejt i Irak – ten ostatni jako terytorium mandatowe Ligi Narodów).
Dawne terytoria zależne Wielkiej Brytanii odzyskiwały niepodległość począwszy od 1932 roku (Irak, ale aż do końca II Wojny Światowej z silną obecnością wojskową Brytyjczyków) do 1971 roku (wtedy zakończył się brytyjski protektorat na Omanem i emiratami nad Zatoką Perską).
W obszarach pustynnych przebieg wielu granic międzypaństwowych jeszcze niedawno był nie do końca określony (np. pomiędzy Irakiem a Arabią Saudyjska istniała do 1981 roku duża - o powierzchni ponad 7 tys . km2 – strefa neutralna, gdzie swoje trzody mogli wypasać Beduini z obu państw).
Liczne są też spory graniczne między państwami regionu (kilka przykładów poniżej).
Rząd Iranu co jakiś czas wysuwa żądania terytorialne względem wyspy/państwa Bahrajn, trwa też spór Iranu ze Zjednoczonymi Emiratami Aarabskimi o kilka wysp leżących u wejścia do Cieśn. Ormuz.
Irak w 1991 roku opanował Kuwejt, który uważał za swoja prowincję (była to przyczyna I Wojny w Zatoce Perskiej).
Formalnie główną przyczyną wojny Iranu i Iraku (1980-1988) był spór o przebieg granicy na rzece Szatt al-Arab (ujściowego odcinka połączonych Eufratu i Tygrysu).
Ponadto kraje regionu często zarzucają sobie wspieranie opozycji (potencjalnych buntowników) przez sąsiadów.
Nie dziwi więc fakt, że wydatki na broń krajów znad Zatoki Perskiej należą do największych na świecie (wydatki wojskowe Arabii Saudyjskiej w 2012 roku wynosiły >56,5 mld dolarów amerykańskich – prawie 9% PKB państwa, znajdowała się pod tym względem na 7. miejscu na świecie). Z kolei Iran prowadzi program atomowy, którego celem jest prawdopodobnie opracowanie broni jądrowej.
W związku ze strategicznym znaczeniem Zatoki Perskiej, nad swobodą żeglugi tankowców i gazowców oraz interesami USA w regionie czuwa od I Wojny w Zatoce Perskiej amerykańska V Flota, której dowództwo zlokalizowane jest w Manama w Bahrajnie a zespół uderzeniowy lotniskowców znajduje się na Morzu Arabskim i korzysta z bazy morskiej na atolu Diego Garcia w archipelagu Czagos (wydzierżawionym USA przez Wielką Brytanię).
Amerykanie są sojusznikami wszystkich państw w regionie poza Iranem, z którego marynarką wojenną kilkakrotnie się ścierali. Przeciwnikiem USA był też po 1991 reżim Saddama Husajna w Iraku, obalony po II Wojnie w Zatoce Perskiej (2003).
Jednocześnie jednak Amerykanie wspierają Izrael, postrzegany przez wszystkich Arabów jako agresor, który zajął jedno ze świętych miast islamu – Jerozolimę (to tam do nieba miał unieść się Mahomet). To oraz szok związany z pojawieniem się garnizonów amerykańskich w państwach nad Zatoka Perską (w tym zwłaszcza w Arabii Saudyjskiej – kolebce islamu) po I Wojnie w Zatoce Perskiej zainicjował rozwój islamskiego terroryzmu (związanego z al-Kaidą), wymierzonego zarówno w Amerykanów i innych niewiernych, jak i we wspierające USA rządy.
Obecnie większość państw znad Zatoki Perskiej to monarchie dziedziczne (sułtanaty lub emiraty/księstwa). Republiką jest Irak (w 1958 roku obalono tam monarchię ustanowioną w 1921 roku przez Brytyjczyków), a republiką islamską Iran (w 1979 roku obalona tam władzę szacha – różne dynastie rządziły Persją/Iranem od XVI wieku).
Niemalże we wszystkich tych państwach źródłem prawa jest szariat – prawo islamskie. Ogranicza ono prawo kobiet do obecności w przestrzeni publicznej.
Oman i Arabia Saudyjska są monarchiami absolutnymi; pozostałe państwa mają konstytucje i parlamenty, zwykle jednak tylko część członków parlamentu pochodzi z wolnych wyborów, reszta mianowana jest przez emira. We wszystkich państwach (poza Irakiem) zakazane jest też działanie partii politycznych (lub po prostu one nie istnieją). Formalnie wolne wybory odbywają się tylko w Iraku i Iranie (w tym drugim jednak instytucje religijne dokonują selekcji kandydatów, osoby uznane za nie wystarczająco wierne zasadom islamu mogą być nie dopuszczone do kandydowania w wyborach).
To, co łączy państwa leżące nad Zatoką Perską to religia. We wszystkich dominują muzułmanie (ale reprezentujący różne odłamy), a islamskie prawo – szariat jest bądź źródłem prawa bądź jedynym obowiązującym prawem.
Region ten jest głównym obszarem świata, w którym żyją szyici. Dominują oni (>90% ludności) i rządzą w Iranie i są największą grupą religijną w Iraku (65-70% ludności) oraz w Bahrajnie (65-70% ludności, krajem rządzi jednak dynastia sunnicka).
Szyici przeważają na południu Iraku i liczni są w jego centrum (w Iraku leżą 2 święte miasta szyitów – Karbala i An-Nadżaf). Irak jest obecnie (po okupacji wojsk koalicji antysaddamowskiej, z Amerykanami na czele) państwem federalnym. Władzę dzielą między siebie szyiccy Arabowie, sunniccy Arabowie (rządzili krajem do 2003 roku) i sunniccy Kurdowie (żyją na północnym wschodzie kraju). Do dnia dzisiejszego powtarzają się w tym kraju zamachy bombowe, będące efektem konfliktów etnicznych i religijnych. Spory religijne zaostrzyła ostatnio wojna domowa w Syrii, w której irackie grupy zbrojne reprezentujące różne wyznania wspierają różne strony konfliktu. Na początku 2014 roku Sunnici z organizacji Islamskie Państwo w Iraku i Lewancie opanowali miasta Falujah i częściowo Ramadi w zachodniej prowincji Anbar (sąsiadującej z Syrią). Obecnie (marzec-kwiecień 2014) wojska rządowe skutecznie odzyskują teren.
Liczne mniejszości szyickie żyją też w Kuwejcie (30-40% ludności, ale tylko stałych mieszkańców, struktura religijna sezonowych robotników nie jest w pełni rozpoznana) i Arabii Saudyjskiej (10-22% ludności).
Pozostała ludność regionu to przede wszystkim sunnici, przeważający w Arabii Saudyjskiej, Kuwejcie, Katarze i Zjednoczonych Emiratach Arabskich. W Arabii Saudyjskiej dominuje surowa, fundamentalistyczna wersja sunnizmu – wahhabizm. Duże znaczenie sułtanów Arabii Saudyjskiej w świecie islamu wynika m.in. z tego, że są opiekunami świętych miast islamu – Mekki i Medyny.
W Omanie obok sunnitów liczni są Ibadyci, ostatnia licząca się grupa trzeciego odłamu islamu – Charydżytów. Sułtan Omanu jest Ibadytą.
Na terenie Kataru w Ad-Dauha ma siedzibę telewizja Al-Dżazira, wspierana finansowo przez emira i prezentująca na świecie arabski i islamski punkt widzenia na różne zagadnienia polityczne, społeczne, obyczajowe i gospodarcze. Jest ona traktowana przez liderów Al-Kaidy jako główne medium, pozwalające komunikować się tej organizacji z opinia międzynarodową.
Niegdyś liczni w regionie Żydzi, po powstaniu państwa Izrael byli ofiarami prześladowań i w większości wyemigrowali do państwa żydowskiego. Największe skupisko Żydów na Bliskim i Środkowym Wschodzie – poza Izraelem – znajduje się w Iranie (ok. 25 tys. osób).
Żyją tu też niewielkie grupy chrześcijan – w Iraku są to przedstawiciele kościołów wywodzących się z herezji nestoriańskiej, którzy w V wieku znaleźli schronienie poza Imperium Rzymskim w perskim państwie Sassanidów (niektóre z tych kościołów uznały w późniejszych wiekach zwierzchnictwo papieża, inne zaś nie), w północno-wschodnim Iranie głównie przedstawiciele monofizyckiego kościoła ormiańskiego. W Iranie żyją też m.in. przedstawiciele tradycyjnej, starożytnej perskiej religii – Zaratusztrianie (uznawani przez państwo za mniejszość religijną) oraz Bahaici (prześladowani przez władze).
Wśród przyjezdnych robotników z Azji Południowej – licznie zamieszkujących państwa nad Zatoką Perską (Kuwejt, Bahrajn, Katar, Zjednoczone Emiraty Arabskie) liczni są wyznawcy hinduizmu, sikhizmu, buddyzmu i chrześcijaństwa. Maja oni w zasadzie zapewnioną wolność kultu.
Państwa Płw. Arabskiego i Irak są w miarę jednolite etnicznie – przeważają w nich Arabowie, posługujący się językiem należącym do semickiej rodziny językowej.
W Iranie ok. 65% ludności kraju (ok. 48 mln) posługuje się językiem perskim (farsi) z indoeuropejskiej rodziny języków. Językami indoeuropejskimi (z grupy indo-irańskiej) posługują się też: Kurdowie (ok. 8% ludności Iranu i 12% ludności Iraku, zamieszkują Kurdystan – w górach Zagros, na pograniczu tych państw), Beludżowie (ok. 1,5 mln w Iranie, przy granicy z Pakistanem, liczni też – jako imigranci zarobkowi – w Omanie i Zjednoczonych Emiratach Arabskich), Lurowie (ok. 2 mln pasterzy zamieszkałych w południowo-zachodnim Iranie) oraz Gilianie (ok. 3 mln) i Mazandaranie (3-5 mln osób) w północnym Iranie nad Morzem/Jeziorem Kaspijskim.
W Iranie liczne są też mniejszości etniczne posługujące się językami z rodziny tureckiej. Są to przede wszystkim: Azerowie (ok. 15 mln osób w północno-zachodnim Iranie – 20% ludności kraju), Turkmeni (1,3 mln osób w północno-wschodnim Iranie) i Kaszkajowie (ok. 1,5 mln pasterzy w górach Zagros). Ponadto na południu kraju mieszkają Arabowie, a na północy niewielkie grupy Ormian i Gruzinów.
Poza niewielkimi państwami: wyspiarskim Bahrajnem (1 603 osoby/km2), miastem-państwem Kuwejt (198 osób/km2) i Katarem (147 osób/km2) państwa znad Zat. Perskiej charakteryzują się małą gęstością zaludnienia (szczególnie na pustynnym Płw. Arabskim: Arabia Saudyjska – 12 osób/km2, Oman – 9,6 osoby/km2).
Występuje tu duży dodatni przyrost naturalny mają islamskie kraje Azji Zachodniej – np. Irak (+24,5‰), Oman (+20,4‰), czy Arabia Saudyjska (+16,1‰).
Niektóre kraje naftowe (zwłaszcza Bahrajn, Katar, Zjednoczone Emiraty Arabskie) są ważnymi krajami imigranckimi – przyjmują gł. robotników budowlanych i fabrycznych oraz pracowników branży usługowej z uboższych państw arabskich oraz z państw Azji Południowej (Pakistanu, Indii i innych). W Zjednoczonych Emiratach Arabskich tylko około 1 mln mieszkańców to rdzenni Arabowie (mający obywatelstwo kraju); około 4-5 mln mieszkańców państwa to ekonomiczni imigranci (mający prawo pobytu, ale nie obywatelstwo). Inne państwa (np. Iran po obaleniu szacha) były źródłem dużej emigracji politycznej. Dla regionu duże znaczenie mają też okresowe migracje czasowe związane z pielgrzymkami do świętych miast islamu – Mekki i Medyny (niektórzy, zwłaszcza starsi pielgrzymi pozostają tam do śmierci) oraz świętych miejsc szyitów w Iraku.
Społeczeństwa tych krajów mają młodą strukturę wiekową – w Arabii Saudyjskiej pok. 28% ludności to dzieci i młodzież w wieku do 15 lat, a tylko 3,1% ludności ma 65 lat i więcej). W Iraku udział osób starszych jest podobny, jak w Arabii Saudyjskiej, ale osoby w wieku do 15 lat stanowią 37% społeczeństwa.
Kraje z najsłabiej rozwiniętym rolnictwem, które od dziesiątek lat czerpią zyski ze sprzedaży ropy naftowej i w których w tym czasie silnie rozwijały się miasta są najbardziej zurbanizowane (np. Katar – 98% ludności mieszka w miastach, Arabia Saudyjska – 82%). W Iraku i Iranie ludności wiejskiej jest więcej – stanowi ona ok. 1/3 ludności tych krajów.
ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE
Zatoka Perska jest płytka, jej głębokość rzadko przekracza 100 m (ułatwia to wydobycie ropy naftowej i gazu ziemnego spod dna morskiego). Wzdłuż brzegów występują liczne skaliste wyspy (Bahrajn, Gheszm i inne) i wysepki, otoczone rafami koralowymi. W związku z jej dużymi rozmiarami można ją traktować jako śródziemne morze szelfowe. Jest to akwen ciepły – w lutym temperatura wody na północy nie spada poniżej 15°C, latem temperatura wody wynosi nawet 35°C. Jedyną większą rzeką wpadającą do zatoki jest Szatt al-Arab (o długości ok. 200 km), powstała z połączenia Eufratu (2 700 km długości) i Tygrysu (1850 km długości), dodatkowo wpada do niej płynąca z gór Zagros rzeka Karun. Krótsze są rzeki mające źródła w górach Zagros, w Iranie (np. Mehran, czy Mand). Stosunkowo mała dostawa wód rzecznych, niskie opady (rocznie 100-250 mm) oraz wysokie parowanie powodują, że zasolenie tego zamkniętego akwenu jest wysokie (do 40-41‰ w zachodniej części zatoki). Zatoka Perska ma ujemny bilans wodny, który jest uzupełniany przez dopływ wód słonych z Zatoki Omańskiej przez Cieśninę Ormuz.
Wody Zatoki Perskiej zamieszkuje liczna populacja diugoni (roślinożernych ssaków morskich). Obok raf koralowych do bogatych gatunkowo ekosystemów należą lasy i zarośla mangrowe (te słonawe zbiorowiska roślinne dają schronienie m.in. zimorodkom i flamingom). Wycieki ropy naftowej oraz budowa sztucznych wysp przyczyniają się jednak do degradacji środowiska.
Od południowego zachodu zatokę ogranicza Półwysep Arabski – największy półwysep świata, o powierzchni 2,78 mln km2. Stanowi on środkową część płyty arabskiej – podłoże zachodniej połowy półwyspu to prekambryjska tarcza arabska, wschodnią połowę zajmuje opadająca w kierunku wschodnim monoklina arabska. Budują ją mezozoiczne skały osadowe pochodzenia morskiego.
Zachodnie i południowo-zachodnie wybrzeża półwyspu (opadające w kierunku Ryftu Morza Czerwonego) związane są ze starymi górami krawędziowymi i wulkanicznymi, o wysokości przekraczającej 3 700 m n.p.m. Wnętrze to wyżynny płaskowyż, zaś wschodnia część półwyspu (i w związku z tym również zachodnie wybrzeże Zatoki Perskiej) jest nizinne. Wyjątek stanowią młode (sfałdowane i wypiętrzone w orogenezie alpejskiej) góry Al-Hadżar w Omanie, o wysokościach przekraczających 3 000 n.p.m.).
Na Płw. Arabskim panuje klimat zwrotnikowy gorący (temperatury powietrza osiągają tam i na Niz. Mezopotamii 52°C), przeważnie suchy i skrajnie suchy (w niektórych regionach roczne sumy opadów nie przekraczają 50 mm).
Stąd blisko 95% jego obszaru to piaszczyste i kamieniste pustynie i półpustynie Rub al-Chali (największa na świecie pustynia piaszczysta), Mały Nefud, Wielki Nefud i Pustynia Syryjska (na północ od Płw. Arabskiego, w zachodnim Iraku). W efekcie suchości klimatu na półwyspie praktycznie nie występują rzeki stałe. Woda na powierzchni ziemi występuje w oazach (np. al-Hasa we wschodniej części Arabii Saudyjskiej).
Tylko niektóre regiony Arabii otrzymują więcej wilgoci – najwięcej góry Jemenu i region w zachodnim Omanie, zwany Dhofar, gdzie letni monsun przynosi intensywne deszcze (200-400 mm rocznie).
Wieją tu liczne wiatry lokalne, na wybrzeżu bryza, u podnóża gór wiatry opadające (katabatyczne) typu bora, na pustyniach burze pustynne związane z przemieszczaniem się niżów (np. samum na Pust. Syryjskiej i w Mezopotamii).
Od północnego wschodu Zat. Perska przylega do Wyżyny Irańskiej. W jej centrum (i w centrum irańskiej płyty litosferycznej) znajduje się prekambryjska platforma otoczona młodymi górami – Zagros (najwyższy szczyt Zard Kuh – 4548 m n.p.m.) i Kuh Rud od południa oraz Elburs (najwyższy szczyt Demawend – 5 604 m n.p.m. – wygasły stratowulkan) oraz Kopet-Dag od północy. Jest to obszar sejsmicznie aktywny (np. 26 grudnia 2003 roku trzęsienie ziemi zniszczyło zabytkowe miasto Bam – zginęło ponad 25 tys. osób).
Większa część Wyżyny Irańskiej to obszar bezodpływowy – rzeki wpadają do słonych jezior: Urmia, Morza Kaspijskiego (Sufit Rud) lub giną w okresowych, słonych bagniskach położonych w bezodpływowych zagłębieniach Wyżyny Irańskiej (np. Zayandeh).
Klimat Iranu jest zwrotnikowy i podzwrotnikowy kontynentalny. W styczniu w tym kraju mogą występować temperatury powietrza niższe od 0°C (mogą występować opady śniegu, zwłaszcza w górach), latem temperatura przekraczać może 40°C, a na południowym zachodzie nawet 50°C. Opady w większej części Iranu nie przekraczają 250 mm rocznie, tylko w górach są wyższe niż 500 mm, a nad Morzem Kaspijskim nawet wyższe niż 1 000 mm.
W efekcie wiecznie zielone lasy podzwrotnikowe występują na Morzem Kaspijskim (różne zespoły roślinne z grabem, dębami, kasztanowcem, jałowcem, cisem i innymi gatunkami), w górach i w północno-zachodniej części kraju przeważają stepy, a na wybrzeżu Zatoki Perskiej i Morza Arabskiego oraz we wnętrzu kraju półpustynie i pustynie (m.in. Wielka Pustynia Słona i Pustynia Lut).
Fauna Płw. Arabskiego, Niziny Mezopotamskiej i Wyżyny Irańskiej ma gatunki typowe zarówno dla Eurazji, Indii, jak i Afryki. Żyją tu: azjatyckie gepardy (skrajnie nieliczne), szakale, niedźwiedzie, pantery, oryksy arabskie, kobry indyjskie, sępy i inne.
GOSPODARKA
Tradycyjnie w przeszłości w krajach znad Zatoki Perskiej podstawą gospodarki była uprawa roli w dolinach rzek w Mezopotamii, w oazach oraz na obszarach sztucznie nawadnianych, m.in. z pomocą podziemnych kanałów, foggarów (pszenica i jęczmień, warzywa i owoce – daktyle, jabłka, gruszki, orzechy), koczownicze pasterstwo na półpustyniach i w górach (gł. owiec, kóz i wielbłądów) oraz rybołówstwo i połów pereł. Południowa Arabia była znana jako źródło kadzidła – aromatycznych żywic drzew z rodzaju kadzidłowców.
Duże znaczenie miał też handel – przez Irak i Iran wiódł jedwabny szlak handlowy do Chin, w Basrze nad Zatoką Perską miał początek morski szlak do Indii, porty Omanu do XIX wieku pośredniczyły w handlu niewolnikami z Afryki. W miastach rozwijało się rzemiosło (m.in. wyplatanie – znanych do dziś – perskich dywanów).
Współcześnie największym producentem żywności w regionie jest Iran – należy do znaczących światowych producentów: pszenicy, jęczmienia, ziemniaków, buraków cukrowych, cebuli, pomidorów, jabłek, śliwek, winogron, pistacji (największy producent na świecie), herbaty (plantacje nad Morzem Kaspijskim), baraniny, wełny owczej oraz kawioru z jesiotra. Powszechnie uprawiana jest palma daktylowa, a w Omanie banany i palma kokosowa.
Dziś największe gospodarki regionu to gospodarki: Arabii Saudyjskiej (PKB – 745 mld USD w 2013 roku, 19. miejsce na świecie – Polska była 22.), Zjednoczonych Emiratów Arabskich (396 mld USD) i Iranu (366 mld USD). Równocześnie Katar z dochodem przeliczonym na mieszkańca uwzględniającym siłę nabywczą waluty równym 100 889 dolarów amerykańskich był w 2012 roku wg Międzynarodowego Funduszu Walutowego najbogatszym państwem świata. PKB (PPP) per capita wyższy np. niż Niemcy miał też Kuwejt. Dochody przeliczone na mieszkańca wyższe niż w Polsce mają też Arabia Saudyjska, ZEA, Bahrajn i Oman. Dochody znacznie niższe niż Polska ma przeciętny mieszkaniec Iraku i Iranu (państw doświadczonych w niedalekiej przeszłości wojnami, rewolucjami oraz międzynarodowymi sankcjami handlowymi).
Dla państw znad Zatoki Perskiej podstawowym źródłem dochodów (i dobrobytu) jest obecnie sprzedaż ropy naftowej, gazu ziemnego oraz (w bardziej rozwiniętych państwach) produktów przetwórstwa ropy naftowej.
W Iraku sprzedaż produktów naftowych zapewnia 99% wpływów z eksportu (tak duże uzależnienie od eksportu ropy naftowej to efekt upadku gospodarki po wojnach zewnętrznych i domowych oraz międzynarodowym embargu handlowym, które trwały praktycznie nieprzerwanie od 1980 roku),
Katar – 93% (dużo, bo 43% przychodów pochodzi z eksportu gazu ziemnego),
Kuwejt – 92%,
Arabia Saudyjska – 85%,
Iran – 82%,
Oman – 78%,
Bahrajn – 60%,
i Zjednoczone Emiraty Arabskie – 53%.
Największe dochody ze sprzedaży produktów naftowych i gazu ziemnego ma Arabia Saudyjska (>350 mld dolarów amerykańskich), Iran (>110 mld USD – problemem dla gospodarki Iranu jest embargo nałożone przez kraje Unii Europejskiej na import irańskiej ropy i gazu w celu zmuszenia tego kraju z rozwijania wojskowego programu atomowego) oraz Zjednoczone Emiraty Arabskie (>85 mld USD – wydobycie ropy gł. w emiracie Abu Zabi). Katar, Kuwejt i Irak mają dochody z eksportu węglowodorów rzędu 40-50 mld USD, a Oman i Bahrajn jeszcze mniejsze.
W roku 2009 Arabia Saudyjska była największym eksporterem ropy naftowej na świecie, Iran był na 3. miejscu, Zjednoczone Emiraty Arabskie na miejscu 4., Irak na miejscu 8, a Kuwejt na miejsce 9. Katar jest 4. największym eksporterem skroplonego gazu ziemnego na świecie.
Równocześnie jednak wydobycie i przetwórstwo ropy naftowej są branżą przemysłu wymagającą stosunkowo nielicznej siły roboczej. Stąd w najludniejszych państwach regionu (Iran, Irak, Arabia Saudyjska) panuje stosunkowo wysokie bezrobocie (12-16% aktywnych zawodowo). Małe bezrobocie panuje w Kuwejcie, Katarze i ZEA, gdzie rodzimej ludności jest mniej (a poza tym niechętnie podejmuje ciężkie i gorzej płatne zajęcia) i trwa boom inwestycyjny w budownictwie i usługach - stąd imigracja zarobkowa.
Dochody z eksportu ropy i gazu ziemnego nie są dzielone równomiernie pomiędzy obywateli – największą ich część przejmuje bądź rodzina panująca, bądź religijna elita kraju (jak w Iranie).
Dzięki dodatniemu bilansowi handlowemu kraje znad Zatoki Perskiej są w stanie prowadzić duże inwestycje budowlane, jak również inwestować środki za granicą bądź indywidualnie (lokaty bankowe, pożyczki, zakup nieruchomości), bądź w ramach państwowych funduszy inwestycyjnych (np. Katarskiego Funduszu Inwestycyjnego).
Środki ze sprzedaży ropy naftowej i gazu ziemnego umożliwiają też mieszkańcom zakup luksusowych dóbr konsumpcyjnych, państwo zaś dla zapewnienia sobie poparcia rdzennej ludności zapewnia jej tanią lub bezpłatną edukację, ochronę zdrowia, a podatki dla obywateli są niskie lub nie płaci się ich wcale, jak np. w Katarze.
Eksport ropy naftowej możliwy jest bądź drogą morską, bądź przez ropociągi. Główną drogą jest droga morska. Największym portem wywozu ropy naftowej nad Zatoką Perska i na całym świecie jest Ras Tanura w Arabii Saudyjskiej. Tankowce płyną przez Cieśninę Ormuz - codziennie przepływa tamtędy średnio 15 tankowców, przewożąc do 17 mln baryłek ropy naftowej (>2,6 mld litrów, ok. 40% ropy naftowej transportowanej drogą morską na świecie). Aby zabezpieczyć się przed ewentualnym zablokowaniem tej drogi morskiej wybudowano ropociąg z Abu Zabi nad Zatoką Perską do Fudżajry nad Zatoką Omańską. Ropa naftowa z północnych złóż Iraku (okolice Kirkuku) tłoczona jest ropociagiem do tureckiego portu Ceyhan nad Morzem Śródziemnym.
Duże znaczenie ma też przemysł rafineryjny (wstępne przetwórstwo ropy naftowej, produkcja paliw, chemikaliów i nawozów sztucznych). Do największych rafinerii należą rafinerie w: Ras Tanura i Jubail w Arabii Saudyjskiej, Abadanie i Bandar Abbas w Iranie, Basrze w Iraku, Mina al-Ahmadi w Kuwejcie i Abu Zabi w Zjednoczonych Emiratach Arabskich.
Państwa znad Zat. Perskiej wykorzystują też ropę naftową (tam jest wystarczająco tania) oraz gaz ziemny do produkcji energii elektrycznej. Znaczącymi producentami elektryczności na świecie są: Iran i Arabia Saudyjska (w tej drugiej produkuje się 2 razy więcej energii elektrycznej w przeliczeniu na mieszkańca niż w Polsce). W Arabii Saudyjskiej 65% elektryczności produkowane jest z ropy naftowej, a prawie 30% z gazu ziemnego. Elektrownie często połączone są z energochłonnymi odsalarniami wody morskiej.
W Arabii Saudyjskiej i w Iranie rozwija się też przemysł – hutnictwo stali i ołowiu, przemysł samochodowy (w kooperacji z producentami zagranicznymi), farmaceutyczny i tekstylny. W Iranie (w związku z sankcjami międzynarodowymi) przemysł krajowy dostarcza też surowców i produktów na potrzeby wojska (m.in. w ramach projektu rakietowego). W większości państw znad Zat. Perskiej rozwinięty jest też przemysł cementowy (mają złoża skał węglanowych i trwa boom w budownictwie). W Arabii Saudyjskiej powstały 2 ośrodki przemysłowe w Yanbu i Jubail. W Bahrajnie tania ropa pozwala na rozwój hutnictwa aluminium.
Kraje znad Zatoki Perskiej (zwłaszcza Katar, Bahrajn i Zjednoczone Emiraty Arabskie) stawiają też na rozwój rynku usług.
Dubaj (w ZEA) stał się ważnym ośrodkiem luksusowej turystyki na świecie. Gości przyciągają też imprezy sportowe rangi Grand Prix w sportach motorowych oraz turnieje tenisowe w Katarze i Bahrajnie. Dzięki pielgrzymom rozwinęła się Dżidda nad Morzem Czerwonym w Arabii Saudyjskiej. Manama w Bahrajnie, Dauha w Katarze oraz Dubaj w Zjednoczonych Emiratach Arabskich stały się centrami finansowości (gł. bankowości) nie tylko w skali regionu. Katar stał się rajem podatkowym dzięki niskim stawkom podatkowym dla przedsiębiorstw.
Markowym produktem Zjednoczonych Emiratów Arabskich w dziale usług są narodowe linie lotnicze Fly Emirates.
Problemem dla rządów niektórych państw regionu jest uzależnienie od obcej siły roboczej. Stąd wdrażana z umiarkowanym sukcesem polityka kataryzacji, emiratyzacji i in. (określonej puli stanowisk dla rdzennych mieszkańców kraju – ci nie zawsze chcą pracować).
Dywersifikacja źródeł dochodu ma byc odpowiedzią na groźbę wyczerpania ropy naftowej w przyszłości.