Japonia
TERYTORIUM I LUDNOŚĆ PAŃSTWA
Powierzchnia: 377,9 tys. km2 (19. pod względem wielkości państwo Azji, uwzględniając Federację Rosyjską),
obejmuje Wyspy Japońskie i Wyspy Riukiu (dawne Królestwo Riukiu – zaanektowane przez Cesarstwo Japonii w 1879 roku) oraz kilka archipelagów wysp wulkanicznych na zachodnim Pacyfiku (Kazan Retto/Volcano Islands, Ogasawara/Wyspy Bonin i inne).
Przed II Wojną Światową pod władzą Japonii znajdował się też Tajwan/Formoza, Korea, południowy Sachalin i Kuryle, terytorium mandatowe Ligi Narodów w Mikronezji (dawna kolonia niemiecka – Mariany Północne, Palau, Karoliny, Wyspy Marshalla), a istniejące w Mandżurii (dziś Chiny Północno-Wschodnie) Cesarstwo Mandżukuo było marionetkowym państwem zależnym od Japonii.
Po przegranej przez Japonię II Wojnie Światowej terytoria te zostały utracone. Same Wyspy Japońskie były okupowane przez Amerykanów (do 1952 roku). Największa wyspa Wysp Riukiu – Okinawa wróciła pod cywilne rządy japońskie dopiero w 1971 roku.
Obecnie Japonia toczy spór terytorialny z Chińską Republiką Ludową o wyspy Senkaku/Diaoyu na Morzu Wschodniochińskim.
Nieuregulowane są też stosunki z Federacją Rosyjską. Japonia zrzekła się praw do Kuryli w traktacie z San Francisco z 1951 roku, ale interpretuje ten zapis inaczej niż Rosja (sukcesor Związku Radzieckiego, który zdobył te wyspy pod koniec II Wojny Światowej). Japończycy uważają bowiem, że najbardziej południowe Wyspy Kurylskie (Iturup, Kunaszyr, Szykotan) nie należą do tego archipelagu i Rosja okupuje je bezprawnie.
Niezbyt przyjazne stosunki Japonii z wschodnioazjatyckimi sąsiadami (Chiny, Korea) wynikają w dużym stopniu z bestialstwa armii i administracji japońskiej w trakcie działań wojennych i okupacyjnych. Wladze współczesnej Japonii (w której silny jest nacjonalizm i ksenofobia) w nie wystarczającym stopniu wyrażają żal za popełnione zbrodnie.
Liczba ludności (2010 r.): około 127,3 mln ludzi – 10. najludniejsze państwo świata (od 2008 roku liczba ludności Japonii zaczęła jednak się zmniejszać, szacunki wskazują, że do 2050 roku populacja Japonii będzie wynosić tylko ok. 100 mln).
Gęstość zaludnienia: średnio 337 osób/km2 – 2,7 razy więcej niż w Polsce.
Kraj charakteryzuje ujemny przyrost naturalny (2009 r.): -0,6‰ (jeszcze w 2000 roku był dodatni, a w latach 70.tych XX wieku był większy niż +10‰).
Ludność Japonii charakteryzuje się najdłuższa średnią długością życia na świecie (79,6 lat dla mężczyzn i 86,5 lat dla kobiet). Wynika to ze zdrowego trybu życia (m.in. nawyków żywieniowych) i dobrej opieki zdrowotnej. Ma to też swoje złe konsekwencje – w połączeniu ze zmniejszającym się przyrostem naturalnym (efekt m.in. późnego zawierania małżeństw lub unikania ich zawierania) powoduje to szybkie starzenie się społeczeństwa japońskiego. Udział ludności w wieku ponad 64 lata wynosi w Japonii 27,3% całej populacji (też najwięcej na świecie). Dzieci i młodzież (mieszkańcy w wieku <20 lat) stanowią tylko Większość ludności Chin jest w w wieku produkcyjnym, osoby młodsze (0-19 lat) stanowią tylko 17% ludności Japonii. Piramida wieku jest więc piramidą regresyjną. Może okazać się, ze jedyna alternatywą dla japońskiego społeczeństwa (i gospodarki) będzie masowa imigracja osób w wieku produkcyjnym. Jest to jednak niechętnie widziane rozwiązanie z racji przywiązania do idei jednorodnego społeczeństwa japońskiego.
Społeczeństwo japońskie jest jednorodne etnicznie i kulturowo. Japończycy (Yamato) stanowią 98,5% mieszkańców kraju. Do lokalnych mniejszości etnicznych zaliczani są: Ajnowie (gł. z północnej wyspy Hokkaido – szacuje się ich liczbę na od 25 tys. do 200 tys. osób) i potomkowie wyspiarzy z Wysp Riukiu. Poza nimi w Japonii żyją też imigranci, gł. z Korei i Chin (często mieszkający w Japonii od wielu pokoleń) oraz z krajów Ameryki Łacińskiej (gł. potomkowie japońskich emigrantów z Peru i Brazylii).
Ogólnie Japończycy są nastawieni ksenofobicznie – mniejszości etniczne oraz osoby mieszanego pochodzenia (np. dzieci Japonek i żołnierzy amerykańskich, którzy okupowali Japonię do lat 50.tych XX wieku) i mniejszości społeczne (np. burakumini – odpowiednicy indyjskich pariasów) w dalszym ciągu podlegają różnym formom społecznego wykluczenia. W stosunku do Ajnów i lokalnej ludności Wysp Riukiu stosowano politykę asymilacji.
Do tradycyjnych religii Japonii należy religia narodowa – shintoizm oraz buddyzm wprowadzony w VI wieku n.e. z Chin. Czasami obserwuje się swego rodzaju synkretyzm religijny, łączący wierzenia i czynności kultowe związane z obu tymi religiami. Niektóre studia stwierdzają jednak, że tylko około 30% mieszkańców Japonii można uznać za związanych z jakąś religią (inni stwierdzają, że około 85-90% Japończyków to shintoiści i buddyści). Niemniej jednak wiele tradycyjnych zwyczajów japońskich – praktykowanych przez większość Japończyków – ma związek z kultem religijnym (np. festiwale). Przedstawiciele innych religii (chrześcijaństwa – w XVII wieku chrześcijanie byli prześladowani, islamu, hinduizmu) są w wyraźnej mniejszości.
Stolicą Japonii jest Tokio. Liczy ono ponad 8,95 mln mieszkańców (zespół miejski ponad 12,85 mln mieszkańców – 2010 rok). Inne duże metropolie miejskie Japonii to:
- leżąca w sąsiedztwie Tokio Jokohama – 3,69 mln mieszkańców w 2010 roku,
- Osaka – ponad 2,65 mln mieszkańców w mieście
- Nagoja – ponad 2,25 mln mieszkańców w mieście
i Kobe, Kioto , Kawasaki (wszystkie na głównej wyspie Honsiu) oraz Sapporo (na północnej wyspie Hokkaido) oraz Fukuoka (na południowej wyspie Kiusiu).
Ogółem w Japonii w roku 2010 ludność miejska stanowiła ok. 67% ogółu ludności kraju.
Ciągnący się od okolic Tokio aż po północną część wyspy Kiusiu obszar zabudowy miejskiej znany jest jako Pas Taiheiyō lub Megalopolis Nippon. Liczy on ok. 83 mln mieszkańców.
ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE
Japonia jako kraj wyspiarski (składa się z około 300 wysp) ma długą linię brzegową. Jest ona silnie rozczłonkowana. Główne wyspy japońskie to:
- Honsiu (o powierzchni ok. 231 tys. km2),
- Hokkaido (o powierzchni prawie 83,5 tys. km2, leżąca najdalej na północy),
- Kiusiu (o powierzchni ok. 43,1 tys. km2, leżąca najdalej na południe spośród 4 dużych Wysp Japońskich)
i Sikoku (prawie 18,8 tys. km2).
Spośród leżących na południe od Kiusiu Wysp Riukiu największa jest Okinawa (powierzchnia ponad 2,25 tys. km2).
Wyspy Japońskie i Riukiu oddzielają otwarte wody Oceanu Spokojnego i wody mórz: Ochockiego, Japońskiego i Wschodniochińskiego. Wyspę Hokkaido od Sachalina oddziela Cieśnina La Perouse’a, Hokkaido od Honsiu – Cieśnina Tsugaru, Honsiu od Kiusiu – cieśnina Shimoneseki, a Wyspy Japońskie od Płw. Koreańskiego – Cieśn. Koreańska (leży na niej wyspa Cuszima). Pomiędzy wyspami Honsiu, Sikoku i Kiusiu leży tzw. Wewnętrzne Morze Japońskie.
U zachodnich wybrzeży Japonii ciągną się rowy oceaniczne, o głębokości osiągającej 8 412 m p,p.m. (Rów Japoński) i 10 340 m p.p.m. (Rów Bonin).
Budowa geologiczna Japonii jest skomplikowana. Występują tam zarówno fragmenty starej skorupy kontynentalnej (pochodzącej z prekambru, paleozoiku i mezozoiku), jak i młode skały wulkaniczne które powstawały od miocenu do dnia dzisiejszego. W Japonii znajduje się 160 wulkanów (czynnych jest około 80). Do najbardziej aktywnych wulkanów należą: Asama na Honsiu, czy Sakurajima na Kiusiu (ostatnie erupcje obu tych wulkanów miały miejsce w 2009 roku). Wulkanem jest też najwyższy szczyt Japonii – Fudżi (święta góra Japończyków, o wysokości 3 776 m n.p.m., ostatnia erupcja w 1707 roku). Licznie występują też w Japonii źródła termalne, często o charakterze gejzerów.
Często w Japonii występują też trzęsienia ziemi (rocznie 1000-3000, w większości bardzo słabe). Niektóre mają jednak katastrofalne skutki – trzęsienia ziemi z 1923 r. pochłonęło ok. 140 tys. ofiar (gł. okolice Tokio i Jokohamy), trzęsienie ziemi w Kobe w 1995 roku 6000 ofiar. Jako, że ogniska wielu trzęsień ziemi znajdują się pod dnem oceanu, jej wybrzeża zagrożone są przez fale tsunami. Trzęsieni ziemi, które miało miejsce 11 marca 2011 roku u północnych wybrzeży Honsiu i wywołane przez nie tsunami zabiło ponad 15,5 tys. osób.
Japonia jest krajem górzystym. Około 50% powierzchni leży powyżej 500 m n.p.m. W kraju jest ponad 500 szczytów o wysokości powyżej 2000 m n.p.m. Stanowią one kulminacje licznych pasm górskich (np. Hida, Kiso i Akaishi na środkowym Honsiu, tworzące tzw. Alpy Japońskie). Niziny są niewielkie, największą jest nizina Kanto (ok. 13 tys. km2), leżąca nad Zat. Tokijską.
Japonia położona jest aż w 3 strefach klimatycznych – patrząc od północy w: strefie klimatów umiarkowanych, strefie klimatów podzwrotnikowych i w strefie klimatów zwrotnikowych. W Sapporo na Hokkaido w styczniu średnia temperatura powietrza wynosi 3,6°C, a w sierpniu 22,3°C. Zima pada tam śnieg. W Naha na Okinawie średnia temperatura stycznia wynosi 16,6°C, a lipca 28,4°C. Na strefowość klimatyczną nakłada się wpływ sezonowej cyrkulacji monsunowej. W górach oczywiście jest chłodniej. Opady roczne z reguły przekraczają 1000 mm (na zachodnim Hokkaido ok. 800 mm, na Wyspach Riukiu nawet ponad 3000 mm rocznie). Na większości terytorium kraju najwyższe opady występują latem, kiedy wieje monsun południowo-wschodni. Jesienią wybrzeża Japonii atakują tajfuny (jest to lokalna nazwa cyklonów tropikalnych).
Rzeki Japonii z reguły są krótkie. Najdłuższa – Shinano ma długość 367 km i wpada do Morza Japońskiego. Rzeki charakteryzuje duży spadek, liczne bystra i wodospady. Stąd wykorzystywane są w produkcji energii elektrycznej. W Japonii istnieje około 600 jezior różnego pochodzenia. Największe z nich jest tektonicznego pochodzenia jezioro Biwa na Honsiu, niedaleko Kioto (670 km2 powierzchni i 103,5 m głębokości).
Gleby są zróżnicowane, dostosowane do warunków klimatycznych. Na Hokkaido, na północy powszechnie występują gleby bielicowe, na północy Honsiu brunatne gleby leśne, na południu Japonii żółtoziemy (akrisole) i gleby czerwonożółte (ferrosole). W wielu miejscach występują żyzne gleby powulkaniczne (andosole), w dolinach rzek równie żyzne mady, a w górach inicjalne gleby skaliste – leptosole. Powszechne jest sztuczne nawadnianie gruntów rolnych.
Naturalną roślinnością Japonii są lasy, zajmujące dziś ponad 65% powierzchni kraju (ograniczają erozje gleby na stokach górskich). Na północy (na Hokkaido) są to lasy borealne, dalej na południe lasy liściaste zrzucające liście zimą, na południu Honsiu, na Kiusiu i na Sikoku wiecznie zielone lasy podzwrotnikowe. Na Riukiu i wyspach Ogasawara występują lasy zwrotnikowe i równikowe z paprociami, kamforowcami i palmami. Wiele gatunków roślin to gatunki endemiczne. Powszechnie występują w Japonii lasy bambusowe. Powszechnie rosną wiśnie sakura i śliwy, których wiosenne kwitnienie jest narodowym świętem, jodły momi, cedry japońskie, czy czarna sosna japońska. W górach widoczna jest piętrowość roślinna.
Zróżnicowana jest również fauna Japonii. Do jej osobliwości należą: kot wyspowy/kot z Iriomote, salamandra olbrzymia (osiąga 1,5 m długości), czy makak japoński.
GOSPODARKA
PKB Japonii w 2010 roku wyniósł 5 bilionów 458,9 mld dolarów amerykańskich, co czyni ją trzecią największą gospodarką świata. Wielkość PKB per capita uwzględniająca siłę nabywcza waluty również jest wysoka – 33 753 dolarów amerykańskich (podobna jak we Francji, większa niż w Hiszpanii i Włoszech).
Gospodarka japońska w latach 80.tych i 90.tych była największą gospodarką Azji (jej PKB był prawie tak duży, jak PKB pozostałych krajów azjatyckich).
W ostatnich latach obserwowana jest tam jednak stagnacja wzrostu gospodarczego. O ile np. gospodarka chińska wzrosła w okresie 2005-2010 o 70%, to gospodarka japońska zanotowała wzrost o jedynie 0,6%. Spadek tempa wzrostu gospodarczego był już widoczny w latach 90.tych XX wieku, kiedy średni roczny wzrost PKB wynosił ok. 1,5%. Był on efektem załamania się japońskiego rynku nieruchomości i akcji w 1992 roku po okresie tzw. bańki spekulacyjnej 2 połowy lat 80.tych XX wieku. Dodatkowym problemem jest wysoki poziom długu publicznego Japonii (wynika on z jednej strony z braku wzrostu gospodarczego a wiec i wysokości wpływów podatkowych, z drugiej strony zaś ze wzrastających kosztów opieki społecznej w obrębie starzejącego się społeczeństwa) – w 2012 roku wynosił on już ponad 200% wartości PKB.
Zasoby naturalne Japonii są niewielkie. Wydobywane są: węgiel kamienny, srebro, złoto i magnezyt. Importowane są inne surowce mineralne – ropa naftowa i gaz ziemny (gł. z Bliskiego Wschodu), węgiel kamienny (z Australii) i rudy metali (żelaza, miedzi i aluminium/boksyty – też gł. z Australii).
Tylko ok. 12% powierzchni gruntów w Japonii jest uprawiane (chociaż korzystne warunki klimatyczne i intensyfikacja produkcji rolnej umożliwiają uzyskiwanie jednych z największych na świecie plonów). Stąd Japonia jest drugim największym na świecie importerem żywności. Równocześnie lokalny rynek rolny jest chroniony wysokimi cłami importowymi (państwo podtrzymuje w ten sposób produkcje niewielkich gospodarstw rolnych). Japonia jest właściwie samowystarczalna, jeśli chodzi o produkcje głównej rośliny żywieniowej – ryżu. Również produkcja owoców cytrusowych i jabłek pokrywa w duzym stopniu zapotrzebowanie rynku wewnętrznego. W dużych ilościach importowane są m.in. pszenica (chociaż Japonia jest również jej producentem), soja i mięso.
Duże znaczenie ma rybołówstwo (gł. morskie – takich organizmów jak tuńczyk, makrela, sardynki, łososie, kraby, czy zbiór wodorostów). Z połowami wynoszącymi ponad 3,95 mln ton rocznie, jest Japonia 5. pod względem wielkości połowów ryb państwem na świecie. Rozwijana jest też akwakultura i wielorybnictwo (pod pozorem prowadzenia badań naukowych).
Chociaż silnie zalesiona Japonia nie eksploatuje swoich lasów. Sprowadza za to drewno - głównie z Azji Południowo-Wschodniej.
Energetyka cieplna (wykorzystująca gł. węgiel kamienny i gaz ziemny) jest głównym źródłem energii elektrycznej w Japonii. W 2009 roku dostarczała prawie 65% produkcji elektryczności w Japonii. Ok. ¼ produkcji elektryczności dostarczała energetyka jądrowa. Po katastrofie w Fukushimie rząd japoński (pod wpływem nacisków społeczeństwa) wymusił okresowe zawieszenie pracy japońskich reaktorów jądrowych (zastąpiły je elektrownie cieplne). Energetyka wodna dostarcza około 8% elektryczności, a inne źródła odnawialne (energetyka wiatrowa, geotermalna i inne) ponad 2% produkcji elektryczności.
Duże znaczenie w gospodarce Japonii ma przemysł. Rozwijał się on już przed II Wojną Światową (gł. przemysł ciężki – hutniczy i maszynowy). Główne okręgi przemysłowe Japonii to: Keihin – w Tokio i w sąsiedztwie, Chukyu-Tokai – w regonie Nagoi, Hanshin – w regionie Osaki, Kioto i Kobe, Setouchi – na Sikoku i południowo-zachodnim Honsiu i w Kitakiusiu na Kiusiu. Duże znaczenie w produkcji eksporcie Japonii mają produkty hutnicze. Najważniejszy jest jednak przemysł samochodowy – w 2010 Japonia była 2. na świecie producentem samochodów (>8,3 mln sztuk) i 3. na swiecie producentem samochodów ciężarowych. Ich sprzedaż stanowi ok. 11% wartości całego japońskiego eksportu. Duże znaczenie ma też produkcja półprzewodników, sprzętu komputerowego, sprzętu optycznego, robotów, tworzyw sztucznych i oprogramowania. Przemysł japoński, napotykając konkurencję korporacji przemysłowych z Chin i Korei coraz bardziej skupia się na rozwoju przemysłów zaawansowanych technologii (gospodarka japońska jest bardzo innowacyjna).
Główni partnerzy handlowi Japonii to: Chiny, USA i Południowa Korea. Japonia ma dodatnie saldo handlu zagranicznego. Jest duzym eksporterem kapitału.
Rozwijają się usługi transportowe – szybkie koleje Shinkansen umożliwiają łączność między głównymi miastami Japonii. Port lotniczy Tokio jest obecnie 2. największym w Azji i 4. na świecie portem lotniczym pod względem wielkości ruchu pasażerskiego (w 2012 roku korzystało z jego usług ponad 67,7 mln pasażerów). Porty morskie w Jokohamie i Nagoi należą do największych portów Azji.
Duże znaczenie ma też japoński sektor finansowy (bankowy i ubezpieczeniowy). Giełda tokijska jest drugą pod względem wielkości obrotów na świecie.
Ponadto oryginalność japońskiej kultury przyciąga do tego kraju licznych turystów – w 2012 roku przyjechało ich ponad 8 mln.