Owady społeczne tworzą zorganizowane grupy, w których występuje podział obowiązków pomiędzy jej członkami zróżnicowanymi pod względem morfologicznym i fizjologicznym. Struktury socjalne tworzą pszczoły, osy, mrówki i termity.
Owady współdziałające ze sobą w obrębie jednej rodziny muszę się ze sobą porozumiewać. Wykorzystują w tym celu zmysł węchu, dotyku, wzroku i słuchu. Często owady społeczne komunikują się ze sobą za pośrednictwem wydzielanych substancji chemicznych tzw. feromonów. Informacje mogą być przekazywane także przy użyciu dotyku (poprzez czułki), niesłyszalnych dla człowieka ultradźwięków oraz specyficznych ruchów ciała, których przykładem może być taniec pszczoły miodnej. Po powrocie do ula pszczoła wykonuje charakterystyczne ruchy skrzydeł i odwłoka, przy pomocy których przekazuje robotnicom informacje odnośnie źródła pokarmu oraz prowadzającej do niego drogi.
Pszczoła miodna tworzy społeczność składającą się z diploidalnych samic i haploidalnych samców.
W skład jednej rodziny, która zamieszkuje wybudowany przez człowieka ul wchodzi:
• królowa matka, która jest jedyną płodną samicą, uczestniczy wiec w rozmnażaniu;
• duża liczba robotnic, które są sterylnymi, czyli niedojrzałymi płciowo samicami;
• niewielka liczba trutni, czyli samców ;
Robotnice są podporządkowane królowej matce. Prowadzą krótkie lecz pracowite życie (30 dni latem , 6 miesięcy zimą), w trakcie którego wykonują szereg różnych czynności. Najważniejsze z nich to: prace porządkowe (czyszczą komórki w plastrach oraz inne robotnice), pielęgnacyjne (pielęgnują i karmią larwy oraz królową), budulcowe (budują nowe plastry i naprawiają już istniejące). Ponadto odbierają nektar zbierany przez inne robotnice (zbieraczki) i pełnią funkcje strażnice. Najbardziej niebezpieczne zadania (obrona przed napastnikami, zbieranie pokarmu w czasie długich lotów) wykonują starsze, czyli najbardziej doświadczone robotnice.
Pszczoła robotnica niosąca pyłkek/Muhammad Mahdi Karim(30.04.2009)/ |
Królowa matka jest większa od robotnic. Jej rola polega głównie na składaniu jaj. W tym celu musi zostać zapłodniona. Odbywa się to w pogodny wiosenny dzień w czasie lotu godowego, który królowa wykonuje tylko raz w życiu. Podczas lotu samica kopuluje z dużą liczbą trutni, które przywabia przy pomocy wydzielanych feromonów. Dzięki temu jej zbiornik nasienny wypełnia się plemnikami, które wystarczają jej na całe życie. Po kopulacji samce giną, gdyż spełniły już swoją rolę. Bezpośrednio śmierć trutni związana jest z utratą narządu kopulacyjnego oraz dużej ilości energii, którą pochłonął dokonany przez nie akt płciowy. Te samce, które nie brały udziału w zapłodnieniu również nie dożyją kolejnej wiosny, gdyż przed nastaniem jesieni są wypędzane z ula. Skutkuje to ich śmiercią z powodu braku pożywienia lub nadmiernego wychłodzenia organizmu.
Od wiosny do jesieni królowa matka składa jaja, które choć wyglądają jednakowo to mogą dać początek zarówno robotnicom, trutniom jak i matkom. Królowa matka decydując o losach swoje potomstwa składa jaja w różnie wykształconych komórkach woskowych (w komórkach o zwyczajnych rozmiarach są składane jaja przeznaczone na robotnice, w większych jaja przeznaczone na trutnie, a w komórkach o kształcie żołędzia jaja przyszłych matek).
Jaja i larwy pszczoły miodnej/Waugsberg(22.04.2007)/commons.wikimedia.org |
Jeśli jajo było zapłodnione rozwijają się samice. W zależności od rodzaju dostarczanego pokarmu powstają robotnice lub matki (karmione mleczkiem królewskim). Trutnie wylęgają się z nie zapłodnionych jaj (jest to więc rozwój partenogenetyczny) raz do roku. Gdy trutnie i młode matki dojrzeją wylatują na lot godowy (pierwsza wylęgła matka najczęściej zabija pozostałe). Zazwyczaj po kopulacji młoda matka wraca do ula, wypędza starą matkę i zajmuje jej miejsce (jest to tzw. okres rójki kiedy królowa wraz z grupą robotnic szuka nowego miejsca). Zdarza się czasem, że młoda matka opuszcza gniazdo a stara królowa pozostaje na swoim miejscu.