„Pierwszy krok w chmurach” - geneza, czas i miejsce akcji
Pierwsze artykuły Hłaski zaczęły pojawiać się w prasie w 1954 roku. Rok autor później stał się członkiem redakcji pisma „Po prostu”.
„Pierwszy krok w chmurach” to opowiadanie pochodzące ze zbioru o tym samym tytule, wydanego w 1956 roku. W jego skład wchodzi 16 tekstów (m.in. „Robotnicy”, „Baza sokołowska”, „Śliczna dziewczyna”, „Pętla”). Opowiadania przyniosły Hłasce uznanie krytyki i wielką popularność wśród czytelników. W 1958 roku zbiór został nagrodzony przez Polskie Towarzystwo Wydawców Książek, doczekał się też licznych tłumaczeń, a wybrane opowiadania ekranizacji (m.in.: „Pętla” w reż. W.J. Hasa, 1958 r.).
Opowiadania Hłaski wzbudzały duże kontrowersje, sam pisarz coraz częściej był atakowany. Wyjechał na stypendium do Paryża i ze względu na kolejne nieprzyjemności ze strony polskich krytyków zdecydował się pozostać na Zachodzie.
Akcja „Pierwszego kroku w chmurach” toczy się w upalne sobotnie popołudnie, w warszawskiej dzielnicy Marymont (lata 50.).
„Pierwszy krok w chmurach” - najważniejsze motywy
Motyw miasta
Ważnym motywem opowiadania Hłaski jest miasto. We wstępie pisarz prezentuje obraz opustoszałego, zakurzonego miejskiego osiedla. Sobotnie upalne popołudnie to czas zamierania ludzkiej aktywności.
„W sobotę miasto traci swoją pracowitą twarz – w sobotę miasto ma pijaną mordę” – pisze autor podkreślając szarzyznę i nijakość opisywanego miejsca. Akcja utworu toczy się na przedmieściach Warszawy i na osiedlowych działkach.
Charakterystyczną cechą przedmieść jest obecność „obiektywnych obserwatorów życia”. Tymi słowami Hłasko opisuje stałą grupę ludzi zajmujących się głównie całodziennym wysiadywaniem przed domami, plotkowaniem i oczekiwaniem na „coś”, co wzbudzi ich ciekawość.
„Upór obserwatorów nosi czasem znamiona generalnego obłędu” – pisze Hłasko. – „Czasem siedzą w ten sposób przez całe życie i nie widzą nic oprócz twarzy obserwatora z przeciwka”.
Bohaterami swojego opowiadania czyni pisarz właśnie trzech „miejskich obserwatorów”: Gienka, Heńka i Maliszewskiego.
Motyw miłości
To kluczowy motyw utworu. Pierwsza miłość łączy parę młodych ludzi podglądanych przez ciekawskich mężczyzn. Zakochani spotykają się na jednej z podmiejskich działek. Są młodzi, piękni, mają przed sobą całe życie i prawdopodobnie planują je spędzić razem. Po licznych dyskusjach decydują się przeżyć swój „pierwszy raz”.
Niestety, ich rozmowa zostaje podsłuchana przed jednego z mieszkańców osiedla. Mężczyzna świetnie się bawi przysłuchując się sentymentalnym rozmowom młodych. Sprowadza na działki dwóch znajomych, by ci na własne oczy zobaczyli scenę. Intymność zakochanych zostaje w brutalny sposób przerwana. Pobity chłopak i upokorzona dziewczyna uciekają.
Napastnicy początkowo zadowoleni są ze swojego„dowcipu”. Po chwili ogarnia ich jednak rozczarowanie – czują, że zniszczyli coś, co trudno będzie odzyskać. Podczas krótkiej rozmowy dochodzą do wniosku, że „obrzydzili” młodym ludziom ich uczucie. Z goryczą wyrzucają sobie nawzajem agresję i niewybredne słownictwo. Heniek przypomina sobie, że podobne wydarzenie spotkało go w przeszłości. Gienek jest pewien, że zakochani rozstaną się:
(…) Oni teraz już nie będą się kochać (…) Ja sam wiem, że jakby mnie coś takiego spotkało, to bym już potem nie kochał dziewczyny (…).
Maliszewski przypomina sobie opowieści chłopca przekonującego dziewczynę, że ich miłość będzie „pierwszym krokiem w chmurach”. Trzej bohaterowie z przygnębieniem opuszczają miejsce, kwitując swoje zachowanie słowami „Głupia sprawa”.
Motyw młodości
Młody wiek zakochanych, ich naiwność, niewinność i przekonanie, że spotyka ich właśnie coś „wyjątkowego” – wszystko to budzi zazdrość trzech podglądaczy. Początkowo każdy z mężczyzn chce jedynie zobaczyć kochającą się parę. Gdy okazuje się, że zakochani są w bardzo młodym wieku, bohaterowie postanawiają dać im nauczkę.
Agresję napastników budzi zwłaszcza mimowolne porównywanie obserwowanej sceny do własnego życia i wnioski z tego płynące – egzystencja mężczyzn jest pozbawiona sentymentów, marzeń i wolności. Mężczyźni brutalnie sprowadzają młodych do poziomu „dzieci”, bawiących się w zakazana zabawę.
Maliszewski i Heniek obrzucają młodą dziewczynę wulgarnymi przezwiskami, biją też jej chłopaka. Cała trójka czuje się wystarczająco „dorosła” i „doświadczona”, by karcić nastolatków. Przekonanie o swojej „dojrzałości” ginie jednak dość szybko. Pojawiają się za to wyrzuty sumienia połączone ze wspominaniem własnej – gorzkiej i przykrej – młodości.
Po chwili trzej bohaterowie powracają jednak z powrotem do permanentnego stanu znudzenia i marazmu.