Linia brzegowa Afryki jest słabo rozczłonkowana. Jej długość wynosi ok. 30,5 tys. km.
Średnia wysokość Afryki wynosi 657 m n.p.m.
Najniższy punkt Afryki znajduje się w depresji nad Jez. Asal (153 m p.p.m.), w północno-wschodniej Afryce. Najwyższym punktem jest wierzchołek Kibo góry Kilimandżaro (5 895 m n.p.m.).
W Afryce przeważają rozległe wyżyny – najwyższe z nich to:
- Wyżyna Abisyńska (najwyższe wzniesienie Ras Dashan – 4 620 m n.p.m.),
- Wyżyna Wschodnioafrykańska (przecięta dolinami ryftowymi Wielkich Rowów Afrykańskich, z którymi związane są czynne i wygasłe wulkany – Nyiragongo, Karisimbi, Meru, Góra Kenia – 5 199 m n.p.m., Kilimandżaro – 5895 m n.p.m. i innymi),
Pomiędzy wyżynnymi płaskowyżami wykształciły się nieckowate zagłębienia:
- Kotlina Kalahari,
- Kotlina Kongo (największa – o powierzchni ok. 3 mln km2),
- Kotlina Czadu,
- Kotlina Górnego Nilu,
- Kotlina Zachodniosaharyjska,
- Kotlina Środkowego Nigru.
Ogólnie wyżynne i nieckowate ukształtowanie Afryki związane jest z jej budową geologiczną – jej podłoże budują przede wszystkim tarcze i platformy prekambryjskie.
Młodsze góry fałdowe i zrębowe (z orogenezy hercyńskiej i alpejskiej) powstały na północnym krańcu Afryki (Atlas, najwyższy szczyt Tubkal - wysokość 4 165 m n.p.m.)
i południowym końcu Afryki (Góry Smocze, najwyższy szczyt Thabana Ntlenyana – wysokość 3 482 m n.p.m.).
Inne obszary górsko-wyżynne Afryki to: saharyjskie masywy górskie: Ahaggar i Tibesti oraz pasmo Adamawa w Afryce Równikowej.
W Afryce występują wszystkie strefy klimatów gorących – począwszy od klimatów równikowych, przez klimaty zwrotnikowe, aż po klimaty podzwrotnikowe. Strefy te są rozmieszczone symetrycznie względem równika. Powoduje to, że przebieg roczny pogody w części Afryki na północ od równika jest odwrotny do tego na południe od równika (np. w Zambii najwyższe temperatury powietrza i najwyższe opady rejestrujemy w styczniu, zaś w Sudanie w lipcu).
Oprócz wysokości Słońca nad horyzontem (zmiennej w przebiegu rocznym) o warunkach klimatycznych krajów Afryki decyduje cyrkulacja atmosferyczna (w obrębie międzyzwrotnikowej cyrkulacyjnej komórki Hadleya), z zenitalnym (kąt padania promieni słonecznych = 90°) położeniem Słońca związana jest strefa zbieżności pasatów i deszczy zenitalnych (pora deszczowa). Wieją zaś one z kierunku północno-wschodniego (półkula północna) i południowo-wschodniego (półkula południowa) od strefy osiadania powietza w wyzach zwrotnikowych. Dodatkowo w rejonie Zatoki Gwinejskiej i w Afryce Wschodniej (od Somalii do Mozambiku) obserwujemy wpływ zmiennej sezonowo cyrkulacji monsunowej (wpływa na reżim opadów). Wyraźnie widoczny jest też wpływ prądów morskich na klimat – zwłaszcza prądów chłodnych (prąd kanaryjski i prąd benguelski). Wiąże się z nimi powstanie pustyni nadbrzeżnych (m.in. Pustyni Namib), występowanie niższych niż by to wynikało z szerokości geograficznej temperatur powietrza oraz częstego występowania mgły. W południowej części Oceanu Indyjskiego występują cyklony tropikalne.
Za najcieplejsze zamieszkane miejsce na świecie uważane jest osada Dallol na pograniczu Etiopii i Erytrei. Zarejestrowane tam w latach 60.tych XX wieku temperatury powietrza wynosiły średnio w roku powyżej 33°C (w Polsce średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7-9°C).
Najwyższe temperatury powietrza w lipcu występują na zachodniej Saharze (średnio powyżej 35°C – skrajne wartości powyżej 50°C). W styczniu najcieplejsze są obszary na południe od Sahary (od Ghany, przez Kotlinę Czadu, Sudan Południowy, aż po niziny Somalii) oraz wschodnie wybrzeża kontynentu (średnio powyżej 28°C).
Najniższe temperatury występują w Afryce Północnej – w Atlasie w Maroku (<4°C). W marokańskim kurorcie i stacji narciarskiej w Ifrane (leży na wysokości 1 665 m n.p.m.) zarejestrowano w dniu 11 lutego 1935 roku temperaturę -24°C.
Bardziej niż temperatura powietrza zróżnicowane w Afryce są opady.
Najwyższe opady, zenitalne i lokalnie monsunowe, o wysokości >1500 mm rocznie (maksymalnie >4000 mm rocznie) obserwowane są w obszarach występowania klimatu równikowego wybitnie wilgotnego (Kotlina Kongo, wybrzeża Zatoki Gwinejskiej, wschodnie wybrzeża Madagaskaru) oraz na Wyżynie Abisyńskiej (efekt orograficzny – wzrost wysokości opadów wraz ze wzrostem wysokości). Niższe opady z wyraźnie zaznaczonymi porą suchą i deszczową (na równiku dwie pory suche i dwie pory deszczowe) charakterystyczne są dla klimatów podrównikowych – dla zachodniej części Madagaskaru, Wyżyny Wschodnioafrykańskiej, terytorium Mozambiku, Zambii i Angoli w południowej części Afryki oraz w sawannowej strefie na południe od Sahary (Sudan i Sahel).
Najniższe opady (<50 mm) charakterystyczne są dla Pust. Namib i Sahary, a więc dla klimatu zwrotnikowego suchego i wybitnie suchego (w strefie osiadania powietrza wyzów zwrotnikowych). W dolinie Nilu, w Asuanie w południowym Egipcie i pobliskim Wadi Halfa w Sudanie rejestrowane są najniższe opady na świecie – nie więcej niż kilka mm rocznie. Dla tego typu klimatu charakterystyczne są duże dobowe amplitudy temperatury powietrza. Wyższe opady (>800 mm) występują w klimacie zwrotnikowym umiarkowanie wilgotnym (w Mozambiku). W Afryce Północnej (Góry Atlas i wybrzeże Morza Śródziemnego) oraz w Kraju Przylądkowym w RPA, w warunkach klimatu podzwrotnikowego śródziemnomorskiego obserwujemy odwrócenie przebiegu rocznego opadów. Najwyższe opady występują zimą (XII-II w Afryce Północnej, VI-VIII w Kraju Przylądkiowym), najniższe latem. Ich wysokości są różne (od 100-200 mm w północnym Egipcie do >800 mm w górach).
Sahara jest też źródłem piasku i pyłu wywiewanego przez pustynne burze pyłowe: harmattan (będący właściwie pasatem) na południe od Sahary, chamsin w Egipcie, sirocco nad Morzem Śródziemnym.
Często występującym zjawiskiem w Afryce (zwłaszcza w Sahelu, Etiopii i Rogu Afryki ) jest susza, powodująca klęski głodu (ostatnia w Somalii w 2011 roku). Warunki klimatyczne (zwłaszcza w klimatach wilgotnych) sprzyjają występowaniu chorób tropikalnych – malarii, śpiączki afrykańskiej (trypanosomatozy afrykańskiej) i żółtej gorączki (febry).
Warunki klimatyczne wpływają na zróżnicowanie roślinności – w warunkach klimatu równikowego, wybitnie wilgotnego rosną wilgotne lasy równikowe (Kotlina Kongo, wybrzeża Zatoki Gwinejskiej, wschodnie wybrzeża Madagaskaru). Na wybrzeżach tropikalnych występują lasy namorzynowe. Na Wyżynie Abisyńskiej i na wybrzeżach Oceanu Indyjskiego występują wiecznie zielone lasy podzwrotnikowe. Suche lasy podzwrotnikowe, zrzucające liście w porze suchej (miombo) występują na południe od Kotliny Kongo (angola, Zambia, Tanzania, Mozambik). Większą część tropikalnej Afryki zajmuje sawanna – formacja przede wszystkim trawiasta. W obszarach z wilgotniejszych wśród traw rosną pojedyncze drzewa – akacje, baobaby, palmy. Formacja pośrednią pomiędzy wilgotnym lasem równikowym a sawanną są widne lasy parkowe. W strefie sawanny wzdłuż rzek rosną lasy galeriowe. W klimacie zwrotnikowym suchym (Pust. Namib i Kotlina Kalaharii, Sahara, Sahel, wybrzeża Morza Czerwonego i Płw. Somalijski) występują półpustynie (z buszem – znoszącymi suszę, kolczastym zaroślami) i pustynia (z rzadką roślinnością dobrze znoszącą wieloletnia suszę – np. namibijska welwiczia, bujniejszą w oazach). Największą pustynią Afryki i swiata jest Sahara (powierzchnia >9 mln km2). Dzielona jest ona na mniejsze części, m.in. piaszczysty Wielki Erg Wschodni, piaszcysta i żwirowa Pustynia Libijska i Pustynia Arabska. Północne i południowe krańce Afryki porasta roślinność twardolistna – makia i kwiecisty fynbos w Kraju Przylądkowym. W górach atlas rosną lasy cedrowe.
Na obrzeżach Sahary i w Rogu Afryki obserwujemy silne pustynnienie obszarów półpustynnych i sawannowych.
Strefowość klimatyczna i roślinna znajduje odbicie w strefowości glebowej. W strefie wilgotnych lasów równikowych dominują gleby laterytowe – czerwonoziemy i gleby czerwono-brązowe (barwa od związków żelaza). W strefie sawann występują czerwonoziemy i gleby czerwono-bure (lokalnie – np. w Sudanie nad Nilem na ilastej zwietrzelinie bazaltowej tworzą się żyzne czarne ziemie tropikalne - vertisole, zwane glebami bawełnianymi). Na pustyniach dominują gleby inicjalne – piaszczyste i żwirowe; lokalnie zaś występują gleby słone. W obszarach bardziej wilgotnych w klimacie zwrotnikowym występują szaroziemy. W klimacie śródziemnomorskim występują gleby terra rosa i gleby brązowe/cynamonowe. W dolinach rzek (np. dolina i delta Nilu) występują żyzne mady. Z uwagi na suchy i półsuchy klimat gleby te wymagają sztucznego nawadniania.
Świat zwierzęcy Afryki Północnej wykazuje wiele cech wspólnych zarówno ze światem zwierzęcym południowej Europy i Azji Zachodniej jak i reszty Afryki (szakale, makaki magoty w Maroku, jelenie i gazele, lisy pustynne – fenki, strusie, sępy). Dalej na południe występują gatunki zwierząt typowe dla tropikalnej Afryki (podobne lub te same gatunki występują w południowej Azji). Skład gatunkowy nieco różni się w zależności od zamieszkiwanej przez zwierzęta formacji roślinnej. W wilgotnych lasach równikowych i lasach parkowych zamieszkują mi.in.: paw kongijski, okapi, afrykańskie słonie leśne, hipopotam karłowaty, małpy – goryle, szympansy, mandryle, gerezy, niektóre koczkodany, lamparty i antylopy – np. duikery. W strefie suchych lasów i sawann występują: pytony, słonie afrykańskie, żurawie korońce, marabuty, sępy, hieny, lwy, słonie afrykańskie, nosorożce czarne i białe, zebry, żyrafy, bawoły afrykańskie i liczne antylopy (eland, gnu) i gazele. Z wodami Afryki związane są m.in. krokodyle (nilowy i krótkopyski) oraz hipopotamy i flamingi. Wybitnie endemiczna fauna występuje na Madagaskarze – z licznymi małpiatkami (przede wszystkim lemurami) i kameleonami.
Najdłuższe rzeki Afryki to:
- Nil, wpadający do Morza śródziemnego, liczący z Kagerą wpadającą do Jez. Wiktorii 6 650 km, wraz z dopływem Nil Błękitny, o długości 1 780 km wypływającym z Jez. Tana na Wyżynie Abisyńskiej – powszechnie uważany za najdłuższą rzekę świata;
- Kongo, wpadający do Zat. Gwinejskiej, liczący z Chambeshi – 4 700 km, z dopływem Kasai, o długości ok. 2 000 km;
- Niger, główna rzeka Afryki Zachodniej, wpadający do Zat. Gwinejskiej, o długości 4 184 km, z dopływem Benue, o długości ok. 1 400 km;
- Zambezi, w Afryce Południowej, wpadający do Kanału Mozambickiego, o długości 3 540 km, z imponującymi Wodospadami Wiktorii (o wysokości kaskady wody 108 m i szerokości 1,7 km),
Oranje, w RPA, wpadająca do Oceanu Atlantyckiego, o długości 1 860 km.
Duże połacie Afryki są obszarami bezodpływowymi (wody rzeczne nie odpływają z nich do żadnego oceanu), często suchymi i półsuchymi. Obejmują one części Sahary zachodniej i Pustyni Libijskiej, Kotliny Czadu oraz zachodnią połowę Kotliny Kalahari.
W obszarach suchych i półsuchych często występują rzeki i jeziora sezonowe i epizodyczne.
Największe jeziora Afryki (wiele z nich leży w regionie Wielkich Rowów Afrykańskich) to:
- Jezioro Wiktorii, o powierzchni 68,8 km2 (trzecie największe jezioro świata);
- Jezioro Tanganika, o powierzchni 34,4 tys. km2 i maksymalnej głębokości 1 435 m (drugie najgłębsze na świecie), z bogatym życiem zwierzęcym (ponad 200 gatunków endemicznych ryb z rodziny pielęgnicowatych);
- Jezioro Malawi/Niasa, o powierzchni 29,6 tys. km2,
- Jezioro Turkana/Rudolfa (bezodpływowe, słone), o zmiennej powierzchni 8-8,6 tys. km2,
- Jezioro Czad (płytkie, bezodpływowe) w Kotlinie Czadu, o powierzchni w roku 1960 – 25 tys. km2, a w roku 2001 – 1,35 tys. km2 (powierzchnia zmieniała się naturalnie na skutek zmian wysokości opadów – obecne jej zmniejszenie tez jest tego skutkiem oraz dodatkowo wykorzystania w nawodnieniach rolniczych wód rzek zasilających jezioro)
oraz szereg mniejszych – Jez. Mweru, Jez. Alberta, Jez. Edwarda, Jez. Kivu i inne.