Sytuacja ludnościowa jakiegoś obszaru wynika z 2 podstawowych procesów ludnościowych:
- ruchu naturalnego ludności
i migracji ludności.
Ruch naturalny ludności oznacza zmiany w populacji ludzkiej (zmiany liczebności i zmiany struktury) na skutek naturalnej reprodukcji ludności, czyli urodzeń i zgonów oraz zmian stanu cywilnego ludności (zawierania małżeństw i rozwodów), wpływających pośrednio na liczbę urodzeń. Do pewnego stopnia oddzielnie od zgonów z przyczyn naturalnych/typowych (starość, choroby, wypadki) traktowane są zgony związane ze stratami wojennymi i spowodowane przez katastrofy naturalne.
Przyrost naturalny ludności to różnica między ilością urodzeń żywych i zgonów w danym czasie (rok) na danym obszarze. Wyrażamy ja jako ilość osób. W sytuacji, gdy liczba zgonów przewyższa liczbę urodzeń mówimy o ujemnym przyroście naturalnym. Może on przyczynić się do ubytku liczby ludności danego obszaru (depopulacji).
Aby łatwo porównywać wielkość przyrostu naturalnego w obszarach o różnej liczbie ludności posługujemy się miernikiem kompleksowym – współczynnikiem przyrostu naturalnego. Obliczamy go poprzez odniesienie bezwzględnej wartości przyrostu naturalnego ludności do liczby ludności danego obszaru w danym roku (najczęściej w przeliczeniu na 1000 mieszkańców – w promilach ‰).
Jeśli chcielibyśmy obliczyć współczynnik przyrostu naturalnego w Polsce w 2011 roku potrzebne są nam dwie wielkości:
- przyrost naturalny równy różnicy urodzeń żywych i zgonów w Polsce w tym roku (388 000-375 000 = 13 000 osób)
i liczba ludności Polski w dniu 31.12.2011 roku – 38 mln 538 tys. osób.
Aby obliczyć współczynnik przyrostu naturalnego dzielimy przyrost naturalny przez liczbę ludności i iloraz mnożymy przez 1000:
13 000 osób/ 38 538 000 osób x 1 000 = 0,000337 x 1 000 ≈ +0,3‰,
co znaczy, że na każde 10 000 mieszkańców Polski przyrost naturalny (nadwyżka urodzeń nad zgonami) na koniec 2011 roku wyniósł ok. 3 osoby.
Drugim procesem wpływającym na liczbę ludności danego obszaru jest ruch migracyjny ludności. Migracje to wędrówki ludności mająca na celu zmianę miejsca zamieszkania. Przyjazd na stałe do danej gminy/danego państwa to imigracja. Wyjazd na stale z danej gminy/danego państwa nazywamy emigracją. Saldo migracji w danym roku to różnica pomiędzy napływem a odpływem ludności z danego obszaru w tym okresie.
O zmianie liczby ludności danego obszaru w ciągu roku (kilku/kilkudziesięciu lat) mówi nam przyrost rzeczywisty ludności – suma przyrostu naturalnego i salda migracji. Dodatnie wartości przyrostu rzeczywistego oznaczają wzrost liczby ludności, wartości ujemne jej ubytek.
