Wyspy Karaibskie
TERYTORIA, LUDNOŚĆ, HISTORIA
Karaiby (dawniej były też na skutek pomyłki Krzysztofa Kolumba nazywane Indiami Zachodnimi) to wyspy położone pomiędzy kontynentami: Ameryki Północnej i Ameryki Południowej.
Ich nazwa pochodzi od wojowniczego ludu Karaibów, zamieszkującego niegdyś Małe Antyle (ich nieliczni potomkowie zamieszkują już tylko na niektórych wyspach Małych Antyli oraz w Ameryce Południowej, na kilku wyspach mieszkają też potomkowie Karaibów i zbiegłych czarnych niewolników, zwani Garifuna).
Wyspy Karaibskie obejmują one ponad 250 tys. km2 i mają ludność liczącą ponad 40 mln osób.
Zaliczamy tu państwa niepodległe: Antigua i Barbuda, Bahamy, Barbados, Dominika, Dominikana, Grenada, Haiti, Jamajka, Kuba, Saint Kitts i Nevis, Saint Lucia, Saint Vincent i Grenadyny, Trynidad i Tobago
oraz terytoria zależne: Anguilla, dawne Antyle Holenderskie (Saba, Curaçao, Sint Eustatius, Aruba, Bonaire), Brytyjskie i Amerykańskie Wyspy Dziewicze, Gwadelupa, Kajmany, Martynika, Montserrat, Portoryko, Saint-Barthelemy, Saint Martin/Sint Maarten oraz Turks i Caicos.
Największa spośród tych państw i terytoriów jest Kuba - powierzchnia 109 886 km2, kolejna pod względem powierzchni Republika Dominikany jest ponad 2 razy mniejsza (48 671 km2). Najmniejsze państwa i terytoria Karaibów (St. Kitts i Nevis, francuskie posiadłości Saint-Berthelemy i Saint Martin, holenderskie wyspy Saba, Sint Eustatius, Sint Maarten i Aruba oraz brytyjskie Montserrat, Brytyjskie Wyspy Dziewicze i Anguilla) mają powierzchnię mniejszą niż 300 km2.
Kuba jest też najbardziej ludnym państwem Karaibów – jej ludność liczy ponad 11,2 mln osób. Inne państwa i terytoria o liczbie ludności przekraczającej 1 mln to: Dominikana (>98,5 mln), Haiti (>9,6 mln), Portoryko (prawie 4 mln), Jamajka (2,7 mln) i Trynidad i Tobago (1,7 mln). Do najmniej ludnych terytoriów należą: posiadłości holenderskie Saba (200 mieszkańców) i Sint Eustatius (300 osób), posiadłość brytyjska Anguilla (5,1 tys.) i francuskie Saint-Berthelemy (8,7 tys.).
Na tle innych państw Ameryk kraje Morza Karaibskiego odznaczają się dużą gęstością zaludnienia (np. 642 osoby/km2 na Barbadosie, czy Saint Martin/Sint Maarten – część holenderska wyspy 1101 osób/km, a francuska 655 osób/km2). Mniejszą gęstość zaludnienia maja tylko Bahamy (25 osób/km2), holenderska wyspa Bonaire (47 osób/km2) i brytyjska wyspa Montserrat (52 osoby/km2).
Wyspy Karaibskie odkryte zostały w trakcie wypraw Krzysztofa Kolumba. Tylko największe z nich zostały skolonizowane przez Hiszpanów, pozostałe (mniejsze) zostały zajęte przez przedstawicieli innych państw europejskich – początkowo piratów i korsarzy (Anglików/Brytyjczyków, Francuzów, Holendrów, Duńczyków). W XVII i XVIII wieku Brytyjczycy zajęli posiadłości hiszpańskie – Jamajkę i Trynidad, a Francuzi zachodnią część wyspy Haiti.
Rozwijano tam plantacyjne rolnictwo kolonialne (produkty eksportowano do Europy i do kolonii brytyjskich w Ameryce Północnej, a potem USA) – uprawiano trzcinę cukrową, z której produkowano cukier oraz rum, później rozwinęły się też uprawy bananów, tytoniu (cygara), kawy, sizalu, owoców cytrusowych i warzyw.
Do pracy na plantacjach sprowadzono czarnych niewolników z Afryki. Ludność rdzenna wyginęła na większości wysp (z powodu eksterminacji i chorób). Obecnie w posiadłościach francuskich, holenderskich oraz dzisiejszych i byłych koloniach brytyjskich (w tym na Jamajce i na Haiti) dominuje ludność Czarna i Mulaci (np. na francuskiej Martynice stanowią 90% ludności). W dawnych koloniach hiszpańskich – na Kubie, w Dominikanie oraz Portoryko przeważają Biali – potomkowie hiszpańskich kolonistów. Liczni są też na Bahamach – 12% ludności. Dodatkowo żyją tam imigranci z Azji (zwłaszcza z Indii) – szczególnie liczni na Trynidadzie i Tobago (ok. 40% ludności).
Ludność ta posługuje się językami dawnych kolonizatorów, ale często w formie języka kreolskiego (uproszczonego i z mieszanym słownictwem).
Większość mieszkańców wysp Morza Karaibskiego to chrześcijanie – katolicy w dawnych koloniach hiszpańskich i w posiadłościach francuskich (na Kubie związanej dawniej ze światem komunistycznym walczono w przeszłości z kościołem), na wyspach należących do Wielkiej Brytanii (współcześnie i w przeszłości) i Niderlandów przeważają anglikanie i protestanci (zielonoświątkowcy, baptyści, metodyści i inni). Przybysze z Azji to zazwyczaj hinduiści, ale też muzułmanie i buddyści. Duże znaczenie mają tradycyjne kulty afrykańskie – kubańska santeria, czy haitańskie voodoo. Z kolei na Jamajce powstał i rozwinął się rastafrianizm.
Poza francuskim Haiti, które odzyskało niepodległość na przełomie XVIII i XIX wieku pozostałe kraje Karaibów uzyskały ją znacznie później – Kuba po przegranej przez Hiszpanię wojnie z USA (1898-1902 – pozostała jednak zależna od USA), a kolonie brytyjskie dopiero po II Wojnie Światowej (najwcześniej - w 1962 roku Jamajka i Trynidad i Tobago, najpóźniej – w 1983 roku St. Kitts i Nevis). Posiadłości państw europejskich (zwłaszcza departamenty zamorskie Francji – Gwadelupa i Martynika) związane są obecnie gospodarczo z Unią Europejską.
Kraje karaibskie mają dodatni przyrost naturalny. Najwyższy jest on w (2010) brytyjskiej posiadłości Turks i Caicos (16,3‰), na Dominikanie (15,6‰), Jamajce (13,0‰), wyspach Antigua i Barbuda (10,6‰) i na Brytyjskich Wyspach Dziewiczych (10,1‰). Kraje Karaibskie były w przeszłości i do pewnego stopnia są do dzisiaj krajami emigranckimi – np. w Wielkiej Brytanii żyje liczna grupa imigrantów z dawnych brytyjskich Indii zachodnich (zwłaszcza Jamajczycy), a w Nowym Jorku liczni Portorykańczycy. Po rewolucji na Kubie z kraju tego na Florydę uciekło ponad 1 mln ludzi.
Struktura wiekowa tych krajów jest przeważnie młodsza niż w Polsce, ale ludność szybko się starzeje (np. w Portoryko 17% ludności jest w wieku co najmniej 60 lat, a na Jamajce 10%). Liczne są dzieci i młodzież w wieku poniżej 15 lat (np. 29% na Jamajce i 19% na Kubie).
Udział ludności miejskiej na wyspach Morza Karaibskiego jest bardzo zróżnicowany. W brytyjskich posiadłościach Kajmany i Anguilla cała ludność mieszka w osiedlach typu miejskiego. Ponad 80% mieszkańców mieszka też w miastach w posiadłościach amerykańskich: Portoryko i Wyspy Dziewicze, w brytyjskiej posiadłości Turks i Caicos, na Antylach Holenderskich oraz na Bahamach. Około połowy mieszkańców mieszka w miastach m.in. na: Haiti (53,5%), Jamajce (52%) oraz Arubie (47%). Najmniejszy jest udział ludności miejskiej na wyspach Antigua i Barbuda (30%), Saint Lucia (17,5%) oraz Trynidad i Tobago (13,7%).
Największe miasta regionu to: stolica Haiti Port-au-Prince (prawie 950 tys. mieszkańców w mieście i prawie 2,5 mln mieszkańców w zespole miejskim w 2012 roku), stolica Dominikany Santo Domingo (965 tys. mieszkańców w mieście i ok. 2,9 mln mieszkańców w zespole miejskim w 2010 roku) oraz stolica Kuby Hawana (>2,1mln mieszkańców w mieście w 2012 roku).
ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE
Karaiby to basen Morza Karaibskiego oraz leżące tam wyspy, położone na południe i południowy wschód od wybrzeży ameryki Północnej i Zatoki Meksykańskiej na północ od wybrzeży Ameryki Południowej. W regionie położone jest ponad 700 wysp, wysepek (w tym niewielkich koralowych i płaskich wysepek zwanych cay) oraz raf koralowych. Składają się na nie:
- Wielkie Antyle (Kajmany, Kuba, Haiti, Jamajka i Portoryko),
- Małe Antyle (Wyspy Nawietrzne ciągnące się łukiem od Portoryko w kierunku wybrzeży Ameryki Południowej, Wyspy Zawietrzne wzdłuż północnych wybrzeży Ameryki Południowej oraz Trynidad i Tobago – czasami nie zaliczane do tej grupy wysp)
oraz Archipelag Lucayan (Bahamy oraz Turks i Caicos).
Wody Morza Karaibskiego mają wysoką i mało zmienną w ciągu roku temperaturę – średnio 25-28°C. W regionie tym położonych jest ok. 20% raf koralowych istniejących na świecie.
Geologicznie region pokrywa się w dużym stopniu z karaibską płyt ą litosferyczną. Wzdłuż jej granicy z płytą północnoamerykańską ciągnie się klika różnowiekowych łuków wyspowych. Towarzyszą im 2 rowy oceaniczne (strefa subdukcji i uskok transformujący) – Kajmański i Portorykański (ten drugi o maksymalnej głębokości 8 648 m lub według innych źródeł 9 219 m, jest to największa głębia na Atlantyku). Z granicą płyt litosfery związana jest groźba trzęsień ziemi (np. na Haiti w 2010 roku, ok. 230 tys. ofiar śmiertelnych), tsunami
i erupcji wulkanicznych na Małych Antylach (np. słynna erupcja ze spływem piroklastycznym z wulkanu Mount Pelée na Martynice, która w 1902 roku zabiła ok. 30 tys. mieszkańców miasteczka Saint Pierre,
czy erupcja wulkanu Sufrière na brytyjskiej wyspie Montserrat w 1995 roku, która zdewastowała stolice Plymouth i zmusiła 2/3 mieszkańców wyspy do czasowego jej opuszczenia).
Na skutek świeżej aktywności tektonicznej i wulkanicznej większość Wysp Karaibskich jest górzysta (wyjątki – holenderskie Aruba, Curaçao i Bonaire, Antigua, Barbados, Bahamy, Wyspy Dziewicze i Kajmany). Najwyższe wzniesienie – Pico Duarte (3 175 m n.p.m.) położone jest w Kordylierze Centralnej na wyspie Haiti (w Republice Dominikany).
Być może efektem aktywności sejsmicznej było też powstanie osobliwości przyrodniczej, jaka jest Jezioro Asfaltowe na Trynidadzie – wypływ naturalnego asfaltu z płytko zalegającego złoża bituminów zajmujący powierzchnię ok. 46 ha.
Klimat tego obszaru to klimat zwrotnikowy – z średnią temperaturą najchłodniejszego miesiąca nie spadającą poniżej 20°C. Obszar ten znajduje się pod wpływem wiejących z północnego wschodu pasatów. Wpływają one na wielkość opadów – te mniejsze są na niskich wyspach i po zawietrznej stronie wzniesień na górzystych wyspach (np. w Willemstad na holenderskiej wyspie Curacao roczna suma opadów wynosi tylko 530 mm). Pozostałe, bardziej górzyste i eksponowane na napływ wilgotnych oceanicznych mas powietrza wyspy charakteryzują się opadami rocznymi >1000 mm. Najwyższe opady – przekraczające 6000 mm rocznie występują w północnej, górzystej części francuskiej Martyniki. Corocznie Wyspy Karaibskie są świadkiem przemieszczania się niszczycielskich cyklonów tropikalnych – zwanych tam huraganami.
W warunkach klimatu gorącego i wilgotnego w obszarach występowania wapieni i dolomitów tworzy się malownicza rzeźba krasu kopulastego – z mogotami (np. na Jamajce, czy na Kubie w Sierra de los Organos). Ciekawe formy krasu podmorskiego występują u wybrzeży Belize w Ameryce Środkowej (np. zalana wodami morskimi studnia krasowa Blue Hole o głębokości 124 m).
Klimat wpływa też na charakter świata przyrody. Na suchszych niskich wyspach lub po zawietrznej stronie wysp górzystych występują półpustynne formacje roślinne o charakterze skrubu z sukulentami/kaktusami (np. drzewem divi-divi na Arubie) oraz sawanna (np. na znacznej części Kuby). W bardziej wilgotnych warunkach klimatycznych rozwinęły się wiecznie wilgotne lasy nizinne, okresowo tracące liście lasy zwrotnikowe, górskie lasy mgielne i lasy namorzynowe na wybrzeżu. Wśród rosnących tam gatunków można wymienić palmy, sosnę karaibską, gwajakowiec, ceibę (puchowiec), czy mahoniowiec.
Wśród zwierząt bogaty jest świat owadów (np. pająki i skolopendry) i gadów (np. krokodyle kubańskie, liczne gatunki iguan) oraz endemiczne gatunki ptaków (np. papuga amazonka portorykańska) i ssaków (np. jadowite owadożerne ssaki z rodziny almikowatych).
Bogate życie zwierzęce (koralowce, ryby – rekiny, płaszczki i barrakudy, żółwie morskie, manaty i inne) występuje też w ciepłych wodach Morza Karaibskiego.
Przyroda wielu wysp Karaibów jest zagrożona przez człowieka – m.in. na skutek wylesień. Te najsilniej dotknęły gęsto zaludnionego, rolniczego Haiti.
GOSPODARKA
W ostatnich dziesięcioleciach w pastwach i terytoriach karaibskich wzrosło znaczenie turystyki jako gałęzi gospodarki. W 2013 roku region odwiedziło ponad 25 mln turystów zagranicznych (najwięcej z USA i Kanady), których wydatki sięgnęły 28 mld dolarów amerykańskich.
Duże znaczenie w ruchu turystycznym na Karaibach mają olbrzymie wycieczkowce (np. statek MS Oasis of the Seas może zabrać na rejs ponad 6,5 tys. pasażerów), poruszające się w trakcie 1-2.tygodniowego rejsu pomiędzy najciekawszymi portami regionu (ta forma turystyki określana jest jako cruising). Same Bahamy w 2005 roku zostały odwiedzone przez ponad 3,3 mln turystów cruisingowych.
Wśród państw Karaibów są takie, w których gospodarce turystyka ma znaczenia względnie niewielkie – w 2012 roku udział turystyki w wytwarzaniu PKB Dominikany wyniósł 5,5%, Haiti – 6%, Portoryko – 7,2%, Trynidadu i Tobago – 7.4%, Martynika – 10,3%, a Kuby – 10,6%. Większe znaczenie turystyka ma na Jamajce (24% udział w wytwarzaniu PKB), Bahamach (47,2%), czy wyspach Antigua i Barbuda oraz Aruba (72%).
Turystów przyciąga do tego regionu ciepłe morze, piękne plaże, przyroda – w tym rafy koralowe (przyciągają zwłaszcza płetwonurków), oryginalna kultura (kuchnia, muzyka, taniec zawierające elementy afrykańskie, indiańskie i europejskie) oraz burzliwa historia (kolonialna architektura np. Hawany, Santo Domingo, czy Willemstad oraz legenda piratów – związana m.in. z Port Rogal na Jamajce). Oprócz cruisingu (rejsów wycieczkowców) rozwija się żeglarstwo jachtowe, turystyka wypoczynkowa – plażowanie, wspomniana turystyka podwodna (płetwonurkowa) oraz ostatnio ekoturystyka.
Poza turystyką w regionie tradycyjnie rozwinięte jest rolnictwo i rybołówstwo oraz przemysł spożywczy. W niektórych państwach duże znaczenie ma też wydobycie i przerób surowców mineralnych i ich eksport. Na Jamajce duże znaczenie ma wydobycie boksytów (rudy aluminium – 7% wydobycia światowego w 2008 roku) i hutnictwo aluminium. Kuba jest znaczącym producentem niklu (10. miejsce w światowym wydobyciu w 20102 roku) i kobaltu, będącego dodatkowym produktem wydobycia rud niklu. Nikiel (w formie ferroniklu) jest też ważnym produktem eksportowym Dominikany (jak również srebro i złoto). Trynidad i Tobago stał się ważnym producentem ropy naftowej i gazu ziemnego (rozwinął też zakłady skroplonego gazu ziemnego) w regionie. Wydobycie, przetwórstwo i sprzedaż ropy naftowej wytwarza 40% PKB Trynidadu i Tobago oraz zapewnia 805 wpływów eksportowych.
Przemysł rafineryjny rozwinięty jest też w innych państwach regionu – szczególnie na holenderskich Arubie i Curacao oraz na wyspie Saint Croix wchodzącej w skład Wysp Dziewiczych USA. Zakłady te przetwarzają ropę naftowa pochodząca gł. z Wenezueli.
Zróżnicowaną strukturę gospodarki mają Republika Dominikany i Portoryko. W Dominikanie rozwinięty jest przemysł lekki – produkcja tekstyliów, kosmetyków, farmaceutyków (gł. na rynek amerykański). Ostatnio przemysł farmaceutyczny – produkcja szczepionek – rozwija się też na Kubie. Przemysł jest również dźwignią rozwoju Portoryko – poza produkcją tekstyliów, farmaceutyków i przetwórstwem ropy naftowej rozwinął się tam też przemysł elektroniczny.
W niektórych państwach Karaibów obok turystyki duże znaczenie mają też usługi finansowe. Są to głównie usługi bankowe w ramach tzw. offshore banking (lokaty osób i firm spoza granic kraju, czasami związane z tym, że kraj jest rajem podatkowym, jak Kajmany). Najważniejszym centrum bankowym regionu (i jednym z największych na świecie) są brytyjskie Kajmany (siedziba również instytucji ubezpieczeniowych i licznych funduszy inwestycyjnych). Inne ważne centra usług bankowych to Bahamy, holenderskie Curacao oraz Antigua i Barbuda, Barbados, Dominika, St. Kitts i Nevis, Brytyjskie Wyspy Dziewicze, Montserrat oraz Turks i Caicos.
Należy też pamiętać, że Morze Karaibskie jest ważnym szlakiem żeglugi morskiej, w związku z tym, że na jego wodach ma jeden z końców Kanał Panamski.
Głównym partnerem handlowym państw regionu (poza niektórymi koloniami europejskimi) jest USA. Po dojściu do władzy na Kubie reżimu Fidela Castro USA nałożyło embargo na handel z wyspą, co przyczyniło się do trudności jej gospodarki.
W przypadku szeregu państw i terytoriów niesamodzielnych regionu duże znaczenie w gospodarce narodowej mają też transfery środków finansowych od rodzin pracujących za granicą (np. w USA) oraz pomoc obcych rządów – swoje posiadłości dofinansowują np. Francuzi, z kolei Kuba wspomagana jest przez Wenezuelę (przed 1990 rokiem otrzymywała dotację od Związku Radzieckiego).