Brazylia (Federacyjna Republika Brazylii)
TERYTORIUM I LUDNOŚĆ PAŃSTWA
Powierzchnia: 8 514,9 tys. km2 (5. pod względem wielkości państwo świata), największe państwo Ameryki Południowej (zajmuje prawie połowę powierzchni kontynentu).
Dawna kolonia portugalska, w 1822 roku uzyskała niepodległość początkowo jako cesarstwo rządzone przez przedstawiciela portugalskiego rodu panującego. W 1889 roku stała się republiką. Jest to republika federacyjna, złożona z 26 stanów i dystryktu federalnego.
Granice Brazylii kształtowały się aż do początku XX wieku, początkowo jako efekt rozgraniczenia posiadłości hiszpańskich i portugalskich, później efekt kolonizacji interioru (gł. Amazonii) i konfliktów granicznych z sąsiadami (Argentyną, Urugwajem, Paragwajem i Boliwią).
Liczba ludności (2011 r.): >192,8 mln ludzi (od 1950 roku wzrosła ponad 3,5 raza – w roku 1950 Brazylia miała prawie 52 mln mieszkańców), 5. pod względem liczby ludności państwo świata, najludniejsze państwo Ameryki Południowej i całej Ameryki Łacińskiej.
Średnia gęstość zaludnienia jest jednak stosunkowo niska: średnio 22,7 osób/km2, ludność skupiona głównie w stanach położonych wzdłuż wybrzeża atlantyckiego.
Przyrost naturalny Brazylii jest dodatni i wynosi +9,4‰. Jest też Australia ważnym krajem imigranckim - ostatnich latach przybywa ponad 160 tys. osób rocznie (gł. z Azji i wysp Oceanii).
Struktura wiekowa Brazylii jest znacznie młodsza niż Polski, udział ludności w wieku do 19 lat wynosi w Brazylii 33,4%, a w Polsce 21,5%, udział ludności w wieku 65 lat i więcej wynosi w Brazylii 8,4%, a w Polsce -13,6%.
Językiem urzędowym w Brazylii jest język portugalski (jego brazylijska odmiana). Brazylia jest krajem mieszanym rasowo. Około połowy mieszkańców Brazylii to potomkowie białych imigrantów (XVI-wiecznych i XIX-wiecznych – Portugalczyków, Włochów, Hiszpanów, Niemców, Polaków). Drugą znaczącą grupą są czarni Brazylijczycy – potomkowie afrykańskich niewolników (7,6% ludności kraju) – najwięcej mieszka ich w stanie Bahia. Mniej liczni są rdzenni Amerykanie (Indianie) - <1% ludności kraju i imigranci z Azji (gł. Japończycy – ok. 1% ludności). Reszta mieszkańców (>40%) ma mieszane korzenie (amazońscy caboclo – metysi, mulaci, zambo – potomkowie czarnych i Imdian).
W Brazylii przeważają rzymscy katolicy – ok. 74% ludności. Rozwijają się też jednak wyznania protestanckie (ok. 15% mieszkańców) – najliczniejsi są zielonoświątkowcy. Ok. 7% Brazylijczyków to agnostycy i osoby niereligijne.
Brazylia razem z Rosja, Indiami, Chinami i RPA należy ona do grupy państw rozwijających się określanych jako BRICS. Wśród ich celów wymienia się: stworzenie nowego systemu walutowego, zwiększenie roli państw rozwijających się w światowych instytucjach walutowych oraz zreformowanie ONZ. Wskazywane są one jako nowe globalne potęgi polityczne i gospodarcze, zmierzające do budowy wielobiegunowego świata, w którym znaczenie USA nie będzie tak dominujące.
STOLICA I DUŻE MIASTA
Stolicą Brazylii od 1960 roku jest nowo wybudowane miasto – Brasilia (wcześniej stolicą było Rio de Janeiro). Brasilia liczyła w 2010 roku ok. 3,7 mln mieszkańców w zespole miejskim.
Znacznie większymi metropoliami miejskimi (dane z 2010 roku) są jednak:
- São Paulo – >11,2 mln mieszkańców w mieście i 19,6 mln mieszkańców w zespole miejskim,
i Rio de Janeiro – >6,3 mln mieszkańców w mieście i 11,87 mln mieszkańców w zespole miejskim. Zaliczane są one do megamiast świata.
Inne duże miasta to m.in.: Belo Horizonte (stolica stanu Minas Gerais) – >2,37 mln mieszkańców w mieście i 5,4 mln mieszkańców w zespole miejskim, Porto Alegre (stolica stanu Rio Grande do Sul) - >1,4 mln mieszkańców w mieście i prawie 3,9 mln mieszkańców w zespole miejskim, Recife (stolica stanu Pernambuco) – >1,5 mln mieszkańców w mieście i prawie 3,7 mln mieszkańców w zespole miejskim, Fortaleza (stolica stanu Ceara) – >2,45 mln mieszkańców w mieście i >3,5 mln mieszkańców w zespole miejskim oraz Salvador (stolica stanu Bahia, doi połowy XVIII w. stolica portugalskiej Brazylii) – prawie 2,67 mln mieszkańców w mieście i 3,46 mln mieszkańców w zespole miejskim.
Brazylia charakteryzuje się wysokim poziomem urbanizacji – w 2010 roku 84,5% jej mieszkańców mieszkało w miastach.
ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE
Linia brzegowa Brazylii jest długa (prawie 7,5 tys. km długości), ale niezbyt rozczłonkowana. Urozmaicają ją estuaria rzek (zwłaszcza Amazonki z największą wyspą rzeczną świata – Marajo – o powierzchni ok. 40 tys. km2), niezbyt głęboko wcinającymi się w ląd zatokami (np. Zatoka Wszystkich Świętych) a na południu lagunami i mierzejami (np. jeziora lagunowe Mirim i Patos - >10,1 tys. km2, największe jezioro Brazylii).
Do Brazylii należą też niewielkie wulkaniczne archipelagi na południowym Atlantyku: Fernando de Noronha (26 km2 powierzchni), Trinidade i Martim Vaz.
Geologicznie terytorium Brazylii stanowi część południowoamerykańskiej platformy prekambryjskiej. W jej obrębie wyróżniają się wyniesienia 2 tarczy prekambryjskich: brazylijskiej i gujańskiej, rozdzielone obniżeniem (syneklizą) amazońską, gdzie obniżony fundament prekambryjski przykryty jest młodszymi skałami osadowymi pochodzenia morskiego i rzeczno-jeziornego.
Brazylia to kraj przeważnie wyżynny. Wschodnią jej część zajmuje Wyżyna Brazylijska (ok. 60% powierzchni kraju) o średniej wysokości 600-800 m n.p.m. Opada ona łagodnie na północ i na zachód. Najwyższe wzniesienia (Płaskowyż Atlantycki) znajdują się na południu i wschodzie – szczególnie leżąca na północ od Rio de Janeiro Pico de Bandeira o wysokości 2 890 m n.p.m.
Na północnym krańcu Brazylii leży fragment Wyżyny Gujańskiej. W jej obrębie położony jest najwyższy szczyt Brazylii – Pico de Neblina o wysokości 2 994 m n.p.m. Wzniesienia Wyżyny Gujańskiej mają często charakter płaskich wysokich stoliw (zwanych tepujami), takich jak leżąca na granicy z Wenezuelą Roraima (o wysokości ok. 2 800 m n.p.m.).
Znaczną część północnej i zachodniej Brazylii zajmuje płaska Nizina Amazonki (leżąca ponad 1000 km od wybrzeża stolica Amazonii - Manaus, położona jest na wysokości ok. 90 m n.p.m.). Na terenie stanu Mato Grosso znajduje się też niewielki fragment Niziny La Platy (sezonowo zalewany wodą Pantanal). Nizinne jest też wybrzeże Atlantyku.
Klimat przede wszystkim równikowy: równikowy wilgotny na Niz. Amazonki (średnia temperatura powietrza przez cały rok przekracza 25,0°C, opady są tam wysokie – suma roczna przekracza 2 000 mm, zaznacza się 1 lub 2 pory deszczowe).
W centralnej Brazylii występuje klimat podrównikowy okresowo suchy, z niższymi opadami (ok. 1 500 mm rocznie) i wyraźna porą deszczową i suchą. W północno-wschodniej Brazylii występuje sucha odmiana klimatu podrównikowego z opadami rocznymi wysokości kilkuset mm. W południowej Brazylii występują nieco chłodniejszy klimat zwrotnikowy wilgotny.
Cała Brazylia należy do zlewiska Oceanu Atlantyckiego. Prawie 60% powierzchni Brazylii leży w dorzeczu Amazonki.
Amazonka ma długość od źródeł (w Peru) 6 400 km, jest to druga pod względem długości rzeka świata, ma największe dorzecze na świecie (ok. 7 mln km2) i największy spośród wszystkich rzek przepływ (średnio 120 tys. m3/s u ujścia), jej duże dopływy to m.in.:
Madeira, Tapajos, Xingu (prawostronne) oraz Janura i Rio Negro (lewostronne).
Południowa Brazylii położona jest w systemie rzecznym – Parany i Urugwaju z Rio de La Plata (wraz z dopływem Parany – rzeką Paragwaj). Na lewostronnym dopływie Parany Iguaçu zlokalizowany jest wodospad o wysokości 60-80 m, o łącznej szerokości ok. 4 km, opadający w dół ponad 270 strugami.
Jedyna duża rzeka w całości płynąca na terytorium Brazylii to Sao Francisco, płynąca przez Wyżynę Brazylijską, o długości 2 914 km.
W strefie wilgotnych lasów równikowych przeważają laterytowe gleby czerwonożółte. Są one mało urodzajne i po wykarczowaniu lasu szybko ulegają degradacji. Żyźniejsze są fluwisole (mady) w dolinach rzecznych oraz gleby wulkaniczne i terra rosa na Wyżynie Brazylijskiej wykorzystywane są pod plantacje kawy).
Nizina Amazonki i niziny nadbrzeżne w Brazylii porośnięte są (lub były w przeszłości) przez wilgotne lasy równikowe (znane są jako selwa). Są one wiecznie zielone i niezwykle bogate gatunkowo (do 200 gatunków roślin drzewiastych na hektar). Drzewa są wysokie (np. puchowiec pięciopręcikowy - ceiba, mahoniowiec) z prostymi pniami, korzeniami szkarpowymi stanowią podporę i mieszkanie dla licznych lian i epifitów. Dno lasu jest zacienione – podszyt i runo są słabo rozwinięte (występują tam paprocie, palmy). Od lat 70.tych (po wybudowaniu Drogi Trans-amazońskiej, która umożliwiła gospodarczą eksplorację brazylijskiego interioru) obszar pierwotnych lasów amazońskich skurczył się o około 20% - z ponad 4 mln km2 do około 3,54 mln km2.
W warunkach klimatu podrównikowego okresowo wilgotnego (wyraźna pora sucha i deszczowa) występuje trawiasto-drzewiasta sawanna (cerrado w stanach Goias i Minas Gerais w centralnej Brazylii oraz zalany wodą w porze deszczowej Pantanal w stanie Mato Grosso.
W warunkach klimatu podrównikowego suchego – w północno-wschodniej Brazylii – występują kolczaste zarośla (katinga).
W południowej Brazylii do naturalnej roślinności należą lasy araukariowe.
Oryginalna jest fauna. Żyją tu ssaki z grupy szczerbaków (leniwce, pancerniki i mrówkojady), małpy szerokonose (wyjce, kapucynki i inne), tapiry anta (w Amazonii), małe i duże gryzonie (aguti, kapibary i inne) drapieżne koty (m.in. jaguary). Na sawannach żyje m.in. jeleń lampasowy i wilk grzywiasty. Bogata i oryginalna jest fauna ptasia: kolibry, papugi (m.in. ary) oraz fauna gadzia (węże takie jak: jadowita żararaka, boa dusiciele, czy anakondy, jak również kajmany). W wodach Amazonki i jej dopływów żyją śródlądowe manaty, słodkowodne delfiny, piranie i największe wydry świata – ariranie.
GOSPODARKA
Z PKB wynoszącym ok. 2 bln 90 mld dolarów amerykańskich (w 2010 roku) była gospodarka brazylijska 7. pod względem wielkości PKB gospodarką świata i największa gospodarka Ameryki Południowej. Wartość PKB w przeliczeniu na głowę mieszkańca uwzględniająca parytet siły nabywczej waluty wynosiła w 2009 roku jednak tylko 11 210 USD (mniej niż np. w Meksyku, Argentynie, czy Chile).
Najważniejszym działem brazylijskiej gospodarki pod względem udziału w wytwarzaniu PKB (67%), jak również w zatrudnianiu pracujących są usługi. Duże znaczenie mają jednak (zwłaszcza jako rodzaje działalności gospodarczej dostarczające produktów eksportowych) również górnictwo, rolnictwo, a w ostatnich dziesięcioleciach także przemysł przetwórczy (Brazylia zaliczana jest do grupy państw nowo uprzemysłowionych – grupy państw rozwijających się, charakteryzujących się szybkim wzrostem gospodarczym i rozwojem przemysłów – w tym przemysłów zaawansowanej technologii, w oparciu o duże rynki wewnętrzne i tanią siłę roboczą).
W 2010 roku Brazylia miała dodatni bilans obrotów handlu zagranicznego. Główni partnerzy handlowi Brazylii to: Chiny, USA i Argentyna.
Brazylia jest bogata w surowce metaliczne (związane z utworami prekambryjskiej tarczy brazylijskiej). Jest Brazylia 2. na świecie państwem pod względem wielkości wydobycia wysokogatunkowych rud żelaza (i największych ich eksporterem), rud manganu (1. miejsce na świecie w 2008 roku), boksytów (4. miejsce na świecie), rud niklu, cynku, ołowiu, chromu, metali rzadkich (zwłaszcza niobu) i innych. Wydobywane są tam również: ropa naftowa (>200 mln ton w 2010 roku – 2,5% wydobycia światowego) i gaz ziemny (m.in. z szelfu kontynentalnego), węgiel brunatny, cyrkon, rudy uranu, złoto, siarka, fosforyty, sól kamienna i kamienie szlachetne i półszlachetne: diamenty, szmaragdy (2. miejsce na świecie pod względem wielkości wydobycia), topazy i ametysty. Eksport surowców mineralnych (w tym paliw i smarów) dostarcza Brazylii (2010 rok) ponad 37% wpływów eksportowych.
Duże znaczenie ma też rolnictwo i przetwórstwo produktów rolnych. Ich sprzedaż za granicę stanowi prawie 25% wartości brazylijskiego eksportu.
Brazylia to największy na świecie producent cukru (trzcinowego – wykorzystywany poza celami spożywczymi do produkcji paliwa, bioetanolu), kawy (1/3 produkcji światowej), włókna agawy sizalowej (>60% produkcji światowej), pomarańczy (22% produkcji światowej)
oraz ważnym producentem manioku, kukurydzy, ryżu, fasoli, soi (2. miejsce na świecie), tytoniu, ziarna kakaowego, orzechów kokosowych oraz warzyw i owoców tropikalnych (np. mango).
Brazylia jest ważnym ośrodkiem hodowli bydła (2 miejsce na świecie pod względem pogłowia) i trzody chlewnej (3. miejsce na świecie) oraz w produkcji mięsa i mleka.
Duże znaczenie ma też pozyskanie drewna w lasach (6,5% światowej produkcji tarcicy), w tym drewna gatunków cennych, np. drewna mahoniowego.
W produkcji energii elektrycznej kluczową rolę odgrywa energetyka wodna – dostarczając około 85% energii elektrycznej (równocześnie jednak w sytuacji długotrwałej suszy – jak np. w 2001 i 2002 roku – gospodarka Brazylii narażona jest na niedobory energii). Największą brazylijską hydroelektrownią jest elektrownia zbiornikowa Itaipu na rzece Parana (przegrodzonej tamą wysoką na 196 m) na granicy Brazylii i Paragwaju, o mocy 14 tys. MW (ponad 2 razy większą niż w największej polskiej elektrowni w Bełchatowie). Jest to druga pod względem wielkości elektrownia wodna na świecie.
W Brazylii rozwinięty jest też przemysł paliwowy i petrochemiczny (m.in. koncern największy brazylijski koncern Petrobas), hutniczy (np. 6. miejsce na świecie w produkcji aluminium i 9. miejsce na świecie w produkcji stali surowej), produkcja środków transportu (przemysł samochodowy – 4,8% produkcji światowej w 2010 roku i lotniczy – firma Embraer), przemysł elektroniczny (produkcja i montaż komputerów stacjonarnych, przenośnych, monitorów, drukarek), chemiczny (np. produkcja tworzyw sztucznych) oraz przemysł spożywczy. Najbardziej uprzemysłowione stany to: São Paulo, Minas Gerais i Parana. Przemysł wduży, stopniu rozwija się dzięki bezpośrednim inwestycjom zagranicznym (ok. 30 mld dolarów amerykańskich rocznie w ostatnich latach).
Dobrze rozwinięty jest brazylijski sektor bankowy, duże znaczenie ma też turystyka zagraniczna. Pewnym problemem jest wysokie zadłużenie zagraniczne kraju (prawie 400 mld USD w 2011 roku częściowo pochodzące jeszcze z lat 70.tych XX wieku, obecnie Brazylia nie ma jednak problemów z jego spłacaniem).