Kenozoik to ostatnia, w dalszym ciągu trwające era fanerozoiku. Zaczął się 66 mln lat temu. Dzieli się obecnie na trzy okresy:
- paleogen (66-23 mln lat temu),
- neogen (23-2,5 mln lat temu),
- czwartorzęd (od 2,5 mln lat temu do dziś).
Dawniej paleogen i neogen łączono razem pod nazwą trzeciorzęd. Na paleogen składają się: paleocen, eocen i oligocen, na neogen: miocen i pliocen, a na czwartorzęd plejstocen i holocen.
W erze kenozoicznej miało miejsce dalsze oddalanie się od siebie Ameryki Północnej i Eurazji i rozpad kontynentu Gondwany, w efekcie czego utworzył się dzisiejszy Atlantyk. Po oddzielaniu się Ameryki Południowej i Australii od Antarktydy w oligocenie, zaistniały warunki do późniejszego całkowitego zlodowacenia tego ostatniego kontynentu. Równocześnie płyta afrykańska i indyjska naparły z południa na płytę euroazjatycką powodując kolejny okres intensywnych ruchów górotwórczych znany jako orogeneza alpejska. Powstały wtedy: Pireneje, Apeniny, Alpy, Karpaty, Bałkany, Kaukaz, Taurus, Zagros, Pamir, Karakorum, Himalaje, Góry Południowochińskie, Atlas, Andy, Kordyliery i inne. Największe natężenie ruchy górotwórcze miały w miocenie. Zamknięty został ocean Tetydy, którego pozostałością jest m.in. M. Śródziemne. W pliocenie Przesmyk Panamski połączył Amerykę Południową i Północną. W eocenie średnia temperatura globu zaczęła się obniżać, prowadząc do kolejnej, kenozoicznej epoki lodowej. Lądolód najpierw (w oligocenie i po przerwie w pliocenie) pojawili się na Antarktydzie. Następnie pojawił się na lądach półkuli północnej, a Morze Arktyczne pokryły lody morskie. Na półkuli północnej największe ochłodzenie miało miejsce w plejstocenie, kiedy lądolody kilkakrotnie osiągały bardzo duże rozmiary (glacjały). Obecny okres ciepły – holocen nie jest okresem polodowcowym, a międzylodowcowym (interglacjałem).
 |
| Mastodont na obrazie Heinricha Hardera (1920) |
Na początku paleogenu pojawiły się liczne prymitywne ssaki i ptaki (m.in. olbrzymie drapieżne nieloty, takie jak gastornis). W tym czasie pojawiły się też pierwsze ssaki naczelne. Grupy gadów, które przetrwały wymieranie kredowe zmniejszyły swoje rozmiary. W eocenie pojawiły się m.in. drapieżne morskie ssaki z rzędu waleni (np. Basilosaurus), które rozwinęły się z niewielkich ziemno-wodnych ssaków takich jak Ambulocetus natans. Na lądach pojawili się m.in. przodkowie słoni. Wśród roślin stopniowo okrytozalążkowe zaczęły zastępować nagozalążkowe, co przyczyniło się też do ewolucyjnego sukcesu owadów uczestniczących w zapylaniu tych roślin. Wiele pierwotnych ssaków wyginęło pod koniec eocenu, a w oligocenie zaczęły rozwijać się współczesne rzędy ssaków. Rozwinęły się wtedy kopytne, wśród których żył największy do tej pory ssak – Indricotherium, o wysokości prawie 5 m i masie ponad 10 ton. W miocenie pojawiły się małpy człekokształtne, pierwsze fokowate, niedźwiedzie i przodkowie dzisiejszych słoni – mastodonty. W miocenie i pliocenie na skutek osuszania klimatu rozprzestrzeniły się trawy i trawożerne kopytne. W Ameryce rozwijały się olbrzymie szczerbaki (m.in. 5-tonowy leniwiec - Megatherium). Po powstaniu Przesmyku Panamskiego fauna obu Ameryk zaczęła się mieszać, co spowodowało zniknięcie wielu gatunków. W chłodnym klimacie plejstocenu rozwinęły się olbrzymie ssaki – mamuty, nosorożce włochate, niedźwiedzie jaskiniowe. W Afryce pojawili się pierwsi ludzie (rodzaj Homo obecnie reprezentowany tylko przez podgatunek Homo sapiens sapiens). Na początku holocenu wyginęły wielkie ssaki plejstoceńskie. Współcześnie pod wpływem antropopresji obserwujemy kolejne masowe wymieranie gatunków.
 |
| Głowa nosorożca włochatego (Coelodonta antiquitatis); autor: Wikipek (lipiec 2009), źródło: wikipedia.org |