W poznaniu historii geologicznej Ziemi pomocą służą 2 nauki: stratygrafia (nauka badająca związki między ułożeniem skał a ich wiekiem) i paleontologia (nauka odtwarzająca historię życia biologicznego na Ziemi, część paleogeografii). Główne ery historii geologicznej Ziemi są wyróżniane właśnie w oparciu o historię rozwoju życia.
Stratygrafia i paleontologia pozwalają określić względny wiek skał i wydarzeń geologicznych poprzez ich zestawienie z innymi skałami oraz poprzez analizę znajdowanych w skałach skamieniałości (tylko w skałach osadowych).
Jedną z najważniejszych zasad stratygrafii jest zasada superpozycji, czyli nadlegania. Mówi ona, że warstwy skalne leżące najwyżej są najmłodsze. Jeśli warstwy skalne są sfałdowane, możemy powiedzieć, że okres górotwórczych ruchów fałdowych nastąpił po osadzeniu najmłodszej/najwyższej warstwy skał. Podobnie, jeśli intruzja skalna przecina warstwy skalne, wiemy, że miała ona miejsce później niż osadzenie tych skał. Jeśli warstwy skalne są ścięte wzdłuż jakiejś linii niezgodnie z przebiegiem warstw, mówi nam to, że po okresie akumulacji nastąpił okres wzmożonej erozji (niszczenia skał). Można więc określić względny wiek również wydarzeń geologicznych.
Ważną informacją jest też rodzaj utworów skalnych. Stosując zasadę aktualizmu geologicznego (zakładamy, że procesy geologiczne w przeszłości przebiegały podobnie, jak dzisiaj, więc tworzyły się podobne formy i osady) można na jego podstawie wnioskować o środowisku, w którym zostały złożone osady. Obecność wapieni sugeruje sedymentację w dosyć głębokim zbiorniku wodnym, piaski i piaskowce wskazują na sedymentację na plaży morskiej bądź w rzece, a złoża węgli kopalnych wskazują na sedymentację w obszarach bagiennych. Rodzaj osadów/skał może też mówić o dawnych warunkach klimatycznych. Powstawanie złóż soli lub siarki wskazuje na warunki klimatu gorącego suchego. Gliny zwałowe z kolei wskazują na klimat chłodny, w którym rozwinęły się lodowce.
Podstawą paleontologii jest analiza skamieniałości. Skamieniałości to zachowane w skałach szczątki organizmów (zazwyczaj tylko części szkieletu), jak również ślady ich aktywności życiowej (np. tropy dinozaurów z okolicy Bałtowa na Wyżynie Kieleckiej). Największe znaczenie w określaniu względnego wieku skał mają skamieniałości przewodnie. Mają one szerokie rozprzestrzenienie ale krótki okres występowania gatunku, rodzaju, rodziny, gromady itd. Należą do nich np. graptolity, wymarła gromada półstrunowców istniejąca od późnego kambru do wczesnego karbonu.
Opracowano też metody chronostratygraficzne, pozwalające określać wiek bezwzględny utworów geologicznych. Najważniejszymi z nich są metody izotopowe. Porównywana jest proporcja pomiędzy pierwotną zawartością izotopu promieniotwórczego a jego obecna zawartością w badanej próbce skał. Wynika ona z okresu połowicznego rozpadu tego pierwiastka. Najczęściej stosowanymi metodami są metody: potasowo-argonowa (optymalna dla datowania zdarzeń z okresu od setek tysięcy do milionów lat), uranowo-torowa (optymalna dla datowania zdarzeń z okresu 500-50 000 lat), radiowęglowa – izotopów węgla 14C i 12C (nadaje się dla datowania zdarzeń z okresu do 60 tys. lat).