Rzecznik Praw Obywatelskich czuwa nad przestrzeganiem praw i wolności człowieka i obywatela, które zapisane są w ustawie zasadniczej RP oraz w pozostałych aktach normatywnych. W ustawie stwierdza się, że „podstawowym zadaniem Rzecznika Praw Obywatelskich jest dokonywanie kontroli przestrzegania praw i wolności obywateli w trakcie działalności organów państwa. W sprawach o ochronę wolności i praw, człowieka i obywatela Rzecznik bada czy wskutek działania lub zaniechania organów, organizacji obowiązanych do przestrzegania i realizacji tych wolności nie nastąpiło naruszenie prawa, a także zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej”.
Kompetencje Rzecznika Praw Obywatelskich:
- rozpatrywanie indywidualnych skarg obywateli dotyczących sytuacji naruszenia ich praw i wolności, a także podejmowanie odpowiednich działań mających na celu usunięcie nadużyć,
- składanie wniosków do właściwych organów państwowych, by zainicjowały odpowiednią inicjatywę ustawodawczą,
- oddziaływanie na kształt ustawodawstwa odnoszącego się do kwestii praw i wolności człowieka,
- udzielanie informacji o stanie ochrony praw i wolności człowieka i obywatela,
- wskazywanie na nieścisłości w aktach prawnych dotyczące kwestii praw człowieka i podejmowanie działań na rzecz ich zniwelowania.
Zwykło się uznawać, że Rzecznik spełnia 4 funkcje: diagnostyczną, kontrolną, prewencyjną oraz kreującą.