Urząd Rzecznika Praw Obywatelskich (RPO) istnieje od 1 stycznia 1988 roku. Jest to „jednoosobowy organ władzy państwowej, pełniący funkcję ombudsmana”. Podstawę prawną działalności Rzecznika stanowią Konstytucja RP oraz Ustawa o Rzeczniku Praw Obywatelskich z 15 lipca 1987 roku.
Rzecznik Praw Obywatelskich wybierany jest przez Sejm (i za zgodą Senatu) – głosowanie odbywa się na wniosek Marszałka Sejmu bądź min. 35 posłów. By wybór został uznany dany kandydat musi uzyskać co najmniej 3/5 głosów posłów, przy czym do głosowania musi przystąpić przynajmniej połowa ustawowej liczby deputowanych. Kadencja Rzecznika trwa 5 lat i formalnie nie może dana osoba pełnić urzędu dłużej niż przez 2 kadencje, choć w praktyce funkcjonuje zwyczaj, że Rzecznikiem jest się tylko jedną kadencję.
W pewnych przypadkach osoba piastująca ten urząd może być go pozbawiona – dzieje się tak, jeśli:
- sądownie stwierdzono, iż oświadczenie lustracyjne Rzecznika jest fałszywe,
- osoba zrzeka się sprawowania swojej funkcji,
- Rzecznik nie ma już możliwości pełnienia swoich obowiązków ze względu na chorobę, ułomność bądź brak sił – co znajduje potwierdzenie w odpowiednim orzeczeniu lekarskim,
- Rzecznik złamał zasady, które zawarte są w tekście ślubowanie złożonego przez niego na początku kadencji.
Na stanowisku tym zasiadała jako pierwsza prof. Ewa Łętowska a obecnie (2013 r.) funkcję tę sprawuje prof. Irena Lipowicz, która objęła urząd po dr. Januszu Kochanowskim, który zginął w katastrofie smoleńskiej 10 kwietnia 2010 roku.