Geneza i gatunek
Wiesław Myśliwski wydał swoją powieść w 2006 roku, w Społecznym Instytucie Wydawniczym ZNAK. Już następnego roku pisarz otrzymał za książkę Literacką Nagrodę „Nike” i Nagrodę Literacką Gdynia.
Utwór nie jest klasyczną formą powieści – Wiesław Myśliwski kieruje się raczej w stronę formuły gawędowej, wykorzystując w całej przestrzeni tekstu monolog głównego bohatera i poruszając w nim różnorodne, przeplatające się ze sobą wątki. Traktat o łuskaniu fasoli jest ostatnią książką pisarza, którego uznaje się za jednego z najwybitniejszych przedstawicieli nurtu chłopskiego w literaturze powojennej.
Konstrukcja
Na początku powieści zostaje przedstawiony jej główny bohater, a następnie sytuacja, w której odwiedza go tajemniczy, bliżej nie określony w tekście, gość. Gdy po chwili mężczyźni zasiadają do wspólnego łuskania ziaren fasoli, rozpoczyna się monolog Gospodarza, trwający właściwie już do końca książki. Co więcej, wypowiedź bohatera nie jest przerywana żadnymi pytaniami ze strony towarzysza, a sam Gospodarz również nie zadaje ich gościowi, skupiając się na strumieniu swoich wspomnień i refleksji. W pewnym sensie monolog ten odzwierciedla wewnętrzną walkę bohatera z własnymi myślami i sumieniem. Narracja powieści toczy się i rozwija bardzo spokojnie i powoli – można nawet odnieść wrażenie, że mówiący pragnie zachęcić odbiorcę, czytelnika do podobnego przystanięcia i spojrzenia za siebie oraz pozwolenia sobie na chwilę refleksji nad życiem.
Tematyka
Wspomnienia Gospodarza dotyczą dosłownie wszystkiego, każdego aspektu ludzkiego życia, a więc miłości, przyjaźni, cierpienia, doświadczania bólu, zagadnienia śmierci, przyrody, uczuć czy snów i marzeń. Ustami bohatera Myśliwski stawia pytania o istotę życia, jego przeznaczenie oraz o istnienie Boga i jego dziejową rolę. Odpowiedzi, których od razu udziela nie są jednak proste i jednoznaczne – pozostawiają Tajemniczemu Gościowi, ale także czytelnikowi, pole do szerokiej refleksji i interpretacji. Perypetie życiowe bohatera, a więc doświadczenie wojny, zagraniczna tułaczka, bieda, niespełnione marzenia i wielkie ambicje okraszone zostają licznymi mądrościami, z powodzeniem trafiającymi do osobistych doświadczeń każdego człowieka.
Styl i język
Pisarski kunszt i mistrzostwo formy Wiesława Myśliwskiego objawia się w konstrukcji monologu Gospodarza. Przyjął bowiem twórca sposób pisania zbliżony do języka mówionego, w większości momentów doskonale go oddający. Nie jest to narracja sztuczna – otwierając powieść można odnieść wrażenie, że słów bohatera się nie czyta, ale słucha.
Problematyka
Problemy poruszone w powieści Myśliwskiego koncentrują się w pytaniach retorycznych Gospodarza i wynikają bezpośrednio z jego autorefleksji. Niekiedy pozornie drobne, nic nie znaczące wydarzenia z życia mężczyzny wywołują ważne kwestie i podłożu filozoficznym i egzystencjalnym. Bohater zastanawia się zatem czym tak naprawdę jest człowiek, jaka jest jego natura i przeznaczenie, co kieruje jego postepowaniem, na czym polega ludzka wolność. W swoich rozważaniach Gospodarz podważa wiele oczywistych prawd funkcjonujących w świecie – stawia przy tym na tyle mądre pytania, że można mu ten fakt wybaczyć. Wynikają one bowiem z przekonania narratora o istnieniu ukrytego sensu i porządku życia.