Geneza „Nowej Heloizy”
Pełny tytuł powieści Jana Jakuba Rousseau brzmi: „Julia, Nowa Heloiza, listy dwojga kochanków, mieszkańców małego miasteczka u stóp Alp”. Książka została wydana w 1761 roku i zaliczana jest do nurtu prozy sentymentalnej.
Już tytuł wskazuje na inspirację dwunastowieczną historią miłosną Abelarda i Heloizy. Z listów pozostawionych przez średniowiecznych kochanków wyłania się obraz burzliwego romansu uwieńczonego potajemnym małżeństwem.
Czas i miejsce akcji „Nowej Heloizy”
Akcja utworu toczy się głównie w Clarens w Szwajcarii, choć część listów Saint-Preuxa zostaje napisana z Paryża i innych miast. Autor ukazuje współczesną sobie rzeczywistość, a więc osiemnastowieczną.
„Nowa Heloiza” – kompozycja i narracja
Rousseau wykorzystał wątek miłości między nauczycielem i jego uczennicą, posłużył się także formą listów, by opowiedzieć ich losy. Jednak miłość Julii i Saint-Preuxa pozostaje platoniczna. Nie ma w niej wielu gwałtownych zdarzeń i choć kochankowie boleśnie odczuwają zerwanie, Julia odnajduje szczęście w narzuconym jej przez ojca małżeństwie, a Saint-Preux w końcu godzi się ze swoim losem.
Listy kochanków zebrane zostały w sześć części, każda kolejna przynosi zmianę w uczuciach kochanków. Pierwsza księga przedstawia początki miłości i próby walki z nią. W drugiej autor skupia się na roli człowieka we współczesnym świecie i ukazuje jego zagubienie. Kolejna część przynosi punkt kulminacyjny – przemianę Julii pod wpływem małżeństwa. Napięcie stopniowo rośnie, w piątej części wypadki zostają spowolnione przez dygresje na temat edukacji, jednak nastrój sielanki zostaje zaburzony. Rozważania Julii o ofierze z własnego życia i sen Saint-Preuxa zwiastują nadciągającą tragedię. Księga szósta to powrót do spokojnej narracji, zawiera podsumowania i przemyślenia bohaterów.
Bohaterowie „Nowej Heloizy”
Powieść Rousseau skupia się na losach głównych bohaterów: Julii d'Etange i Saint-Preuxa.
Ona jest córką arystokraty, młodą dziewczyną, która ulega sile miłości. Mimo iż kocha swojego nauczyciela, zdaje siebie sprawę, że to uczucie nie może się spełnić. Jest bardzo wrażliwa, na wieść o planowanym przez ojca małżeństwie podupada na zdrowiu. Nie potrafi kłamać, trudno jej utrzymać swoje uczucia w tajemnicy, dlatego zwierza się kuzynce, a w końcu wyjawia prawdę także ojcu. Wobec jego nieugiętości posłusznie poślubia milorda. Nie decyduje się też na ucieczkę z ukochanym, ponieważ byłby to zbyt duży cios dla jej chorej matki.
Julia poświęca się dla dobra rodziny, wypełnia wolę ojca i ku własnemu zaskoczeniu odnajduje szczęście w małżeństwie z Wolmarem. Julia przeżywa ważną przemianę. Na początku znajomości z Saint-Preuxem jest wesołą dziewczyną, skorą do żarów i zabawy. Jenak potajemny romans, konieczność ukrywania prawdy przez rodzicami, świadomość sprzeciwiania się ich woli męczą ją i smucą. Małżeństwo staje się dla niej początkiem nowego życia. I choć zostało ono narzucone przez ojca, Julia traktuje je bardzo poważnie, zawsze jest wierna mężowi i uczciwa wobec niego. Małżeństwo i macierzyństwo dają jej szczęście, czuje się spełniona, spokojna i pewna siebie.
Saint-Preux pochodzi z rodziny mieszczańskiej, jest ceniony jako nauczyciel arystokratycznych dzieci, jednak jego małżeństwo z arystokratką byłoby niedopuszczalnym mezaliansem. Bohater doskonale zdaje sobie z tego sprawę – wie, że nie powinien się zakochiwać w Julii, ale jego serce nie słucha głosu rozsądku. Próbuje walczyć o swoją miłość, gotów jest zorganizować ucieczkę ukochanej, ale wobec jej sprzeciwu oddala się. Pojawia się na nowo w życiu Julii za sprawą jej męża. Do końca życia kocha Julię i pozostaje jej wierny, stając się przyjacielem rodziny.
Ponadto w powieści pojawiają się: stanowczy i surowy ojciec Julii, wierny tradycjom i konwenansom; Klara, kuzynka Julii i uczennica Saint-Preuxa, która również darzy go uczuciem; Wolmar, arystokrata, mąż Julii, człowiek szlachetny i wyrozumiały, a także Anglik, milord Boston, który sprzyja kochankom.
Problematyka „Nowej Heloizy”
Głównym tematem utworu jest miłość. Autor ukazuje „naturalne uczucie”, które łączy dwoje kochanków wbrew zasadom społecznym. Saint-Preux i Julia darzą się wzajemnie miłością, a jednak muszą z nią walczyć, świadomi, że nie wolno im być razem, że nigdy nie będą mogli się pobrać. Saint-Preux pisze:
(…) Trzeba uciekać od Pani, czuję to dobrze: nie powinienem był tak zwlekać, a raczej nie należało nigdy poznawać Pani. Ale dzisiaj — co począć? (…). Widzę tylko jeden sposób wydobycia się z obecnych trudności: niech mnie uratuje ręka, która mnie pogrążyła, niech od Pani wyjdzie kara, jak wyszła od niej wina, i niech mi Pani przynajmniej z litości zabroni przystępu do siebie. Proszę pokazać ten list rodzicom, zamknąć przede mną drzwi domu, wygnać mnie w jakikolwiek sposób; od Pani wszystko zniosę — sam nie mogę dobrowolnie przed Panią uciec (…). Niech Pani odwraca ode mnie swój słodki, ale śmierć mi niosący wzrok; niech Pani chowa przed mym spojrzeniem swe rysy, wyraz twarzy, ramiona, ręce, jasne włosy, gesty; niech Pani oszukuje zachłanną lekkomyślność mych oczu; niech Pani zatrzyma w piersi czarujący głos, którego nie można słuchać bez wzruszenia; niech Pani stanie się, o zgrozo, inną, niż jest, aby moje serce mogło wrócić do równowagi (…).
Barierą na drodze do szczęścia kochanków jest przede wszystkim wola ojca Julii, który uważa, że małżeństwo powinno zawierać się we własnej klasie społecznej i majątkowej. Wybiera więc dla córki kandydata dobrze sytuowanego. Jej uczucia nie mają dla niego znaczenia. Oczekuje tylko posłuszeństwa. Rousseau krytykuje taką postawę. Społeczne rygory są wymysłem cywilizacji i sprowadzają na ludzi nieszczęście.
Rousseau zaczerpnął koncepcję miłości z siedemnastowiecznej powieści A.H. d'Ufre, przedstawiając ją jako uczucie uszlachetniające. Miłość to także dążenie do doskonałości ducha i gotowość do poświęcenia.
Mimo że książka opowiada historię nieszczęśliwej miłości, panuje w niej spokojny i łagodny nastrój. Bohaterowie darzą się czułością, odnajdują szczęście we wspólnym podziwianiu natury, która wydaje się sprzyjać ich uczuciu.
„Nowa Heloiza” to jednocześnie wykładnia poglądów autora. Rousseau był piewcą natury, cenił prostotę i w niej widział największą cnotę ludzką. Za wszelkie zło i niegodne postępki obwiniał cywilizację, która uniemożliwiała człowiekowi bycie szczęśliwym. W ciąg listów wplótł Rousseau liczne dygresje na tematy ogólne: małżeństwa, edukacji, religii. Co ciekawe, jego romans jest pochwałą cnotliwego małżeńskiego życia. Nie wiadomo, czy Julia byłaby równie szczęśliwa, gdyby mogła spędzić życie z Saint-Preuxem. I choć jej ostatnie myśli poświęcone są kochankowi z młodych lat, czuje się szczęśliwa, że nigdy mu nie uległa, że pozostała cnotliwą i wierną żoną.
Autor wskazuje na model żony i matki jako najdoskonalszą i najszlachetniejszą rolę kobiety, która daje jej więcej szczęścia niż sentymentalna miłość.