Geneza „Starej baśni”
Powstanie powieści datuje się na rok 1876.
„Stara Baśń” była pierwszym ogniwem cyklu powieści historycznych Kraszewskiego, utrzymanych w konwencji kronik. Cykl ten miał przedstawiać dzieje Polski. Praca nad omawianym utworem zbiegła się w czasie ze studniami etnograficznymi, jakie Kraszewski prowadził.
W treści powieści umieścił autor zarówno fikcyjne, jak i prawdziwe postaci. Z wielkim rozmachem wykreował rzeczywistość Polan w IX wieku. Zadbał o wiele detali: archaizację języka, opis zwyczajów wówczas kultywowanych itd. Wykorzystał także legendy: „O śmierci Popiela” oraz „Postrzyżyny u Piasta”.
Za życia Kraszewskiego ukazały się dwa wydania powieści, z których drugie było wydaniem albumowym.
Czas i miejsce akcji „Starej baśni”
Podtytuł powieści umiejscawia ją w IX wieku. Fabuła „Starej Baśni” została oparta na legendach i podaniach.
Akcja rozpoczyna się o poranku pewnego ciepłego wiosennego dnia, kiedy Hengo udaje się ze swoimi towarami do grodu Popiela. Kończy się zaś jesienią, gdy wojska Piasta zwyciężają synów Popiela, zawarty zostaje pokój, a Piast rozpoczyna budowę nowego grodu.
Miejsce akcji to okolice dzisiejszego Gniezna. W tekście są wymieniono nazwy jeziora Gopło i Lednica.
Wiadomo również, że zagroda Piasta mieściła się w pobliżu jeziora Gopło, natomiast chram Nijoły znajdował się na wyspie leżącej na jeziorze Lednica.
Decydująca bitwa pomiędzy Polanami i poplecznikami Leszka i Pepełka odbywa się w dolinie Lednicy, gdzie następnie postanowiono ustanowić nową stolicę państwa.
Samo Gniezno jeszcze nie istnieje, a powieść kończy się w momencie wyznaczenia granic nowej stolicy.
Motywy w „Starej baśni”
Motyw miłości
Ukazany jest w utworze na przykładzie uczucia Domana do Dziwy, pięknej córki starego Wisza, która chce zostać kapłanką i strzec świętego ognia w chramie. Miłość Domana jest uczuciem silnym, trwałym, zdolnym pokonać każdą trudność.
Gdy Dziwa nie zgadza się wyjść za niego, porywa ją w noc Kupały. Dziewczyna ucieka, raniąc Domana. Dziewczyna udaje się nad jezioro Lednica, by tam na wyspie, w chramie Nijoły, poświęcić swoje życie bogom.
Doman, gdy tylko powraca do zdrowia, wybiera się do chramu, by przekonać dziewczynę o swoim uczuciu. To tam po raz pierwszy Dziwa uświadamia sobie, że Doman nie jest jej obojętny.
Wizun radzi mu, by ten znalazł sobie inną żonę, gdyż Dziwa najwyraźniej go nie chce. Doman żeni się z Milą, jednak jego przeznaczeniem nie jest córka zduna – w dzień wesela na chatę napadają Niemcy i zabijają Milę. Domanowi udaje się zbiec na wyspę na Lednicy, gdzie zostaje opatrzony przez Dziwę.
Jaruha, stara zielarka, postanawia połączyć młodych. Namawia Domana do wykupienia Dziwy z chramu. Natomiast Dziwie opowiada historię, będącą alegorią jej sytuacji i uczuć. Dziewczyna zdaje sobie sprawę, że kocha Domana, że jej przeznaczeniem jest życie z nim. Mimo to nie opuszcza chramu.
Kiedy jednak Doman decyduje się wykraść ją z chramu, by uczynić swoją żoną, nie broni się i odchodzi wraz z nim.
Motyw wojny
Motyw ten wielokrotnie pojawia się w dziele – gdy mowa na przykład o obronie zagrody Wisza, zdobyciu i spaleniu grodu Popiela, bitwie z Leszkiem i Pepełkiem.
Po każdej bitwie następuje biesiada, trwająca kilka dni, podczas której świętuje się odniesione zwycięstwo. Zabici zostają zaś należycie opłakani (zwykle przez zawodowe płaczki) oraz pochowani zgodnie z rytuałem. Następnie ma miejsce dzielenie łupów zdobytych w walce, a niewolnicy przydzieleni zostają do różnych prac i rozwiezieni po zagrodach okolicznych kmieci.
Opisy walki w „Starej baśni” przepełnione są okrucieństwem. Wojna dotyka przede wszystkim na cywilów – kobiety i dzieci trafiają do niewoli, są zabierane jako trofeum, mężczyźni natomiast są zabijani, torturowani lub paleni żywcem.
Wojna kończy się zawarciem pokoju zgodnie z rytuałem „kamień w wodę”, podczas którego wszystkie pretensje, spory i urazy zostają darowane i zapomniane.