Geneza
Mikołaj Gogol nie zdążył dokończyć swojej powieści przed śmiercią. Pracę nad nią rozpoczął w 1835 roku, a w 1852 roku zmarł. Książka uznawana jest za najważniejszą w jego twórczym dorobku. Pierwszy raz opublikowano ją w 1842 roku pt. Przypadki Cziczikowa albo Martwe dusze. uważa się, że to Aleksander Puszkin nakłonił Gogola do napisania historii podróżującego po Rosji Cziczikowa. Mikołaj Gogol zakładał stworzenie trylogii, jednak znana jest tylko pierwsza część planowanego dzieła.
Tytuł
Jak wynika z treści powieści, tytułowe martwe dusze to po prostu umarli chłopi pańszczyźniani, za których właściciele ziemski wciąż odprowadzają podatki w wyniku nieuregulowanych przepisów. Jest to określenie pejoratywne, odnoszące się do rosyjskiej szlachty, zupełnie odczłowieczonej, pozbawionej ludzkich cech i odruchów litości dla warstwy uboższej.
Obraz ówczesnej Rusi
Relacjonując podróż oszusta Cziczikowa, który wzbogacał się na wykupie fikcyjnych poddanych, Gogol przedstawił panoramę ziemiańskiej Rosji. Ukazał jak działa warstwa urzędnicza, jakie zasady panują pod panowaniem cara Mikołaja I, obrazuje charakter narodowy Rosji. Autor podejmuje przy tym krytykę zasad społecznych i moralnych, na których opierała się wówczas monarchia.
Problematyka
Powieść była wyrazem idei dziewiętnastowiecznego niewolnictwa – przez cały utwór przewija się motyw rosyjskiego prostego ludu, który co prawda rzadko wprost pojawia się w gronie postaci książki. Pańszczyźniane dusze są przedmiotem transakcji głównego bohatera i w ten sposób Gogol skupił uwagę na podmiocie poddaństwa, mechanizmie, którym kieruje się „posiadający”.
Konstruując fabułę Gogol odsłania dość trywialne cechy natury człowieka, szczególnie jego moralną ślepotę i nieprawość. Szukał jednak uzasadnienia takiego a nie innego kształtu ludzkiej osobowości. Książka stanowi oskarżenie rosyjskiej szlachty o to, że zatraciła godność na rzecz duchowej pustki i bezmyślną zgodę na zło. Mikołaj Gogol opisał w utworze jak bardzo destrukcyjnie system poddaństwa oddziałuje na osobowość, zarówno poddanego jak i jego pana.